Gezien

TENTOONSTELLING door Marieke Prins

Sokken breien voor de Japanners

‘Kom maar niet met je verhalen, hier was het allemaal veel erger!’ kreeg een jonge vrouw uit Indië te horen, toen ze na de bevrijding in Nederland aankwam. Indisch oorlogsleed was tweederangs oorlogsleed. De nieuwe permanente tentoonstelling over Nederlands-Indië tussen 1940 en 1949 in het Verzetsmuseum voorziet daarom nog steeds in een behoefte. ‘Goed dat deze tentoonstelling er is, al is het te laat en te weinig,’ schreef een van de eerste bezoekers in het gastenboek.

De tentoonstellingsruimte is donker en de kleuren zijn gedekt – okergeel, roodbruin, paars en blauwgroen – wat de sfeer oproept van een tropisch oerwoud. Met een tiental bezoekers, waarvan een aantal zelf als kind de oorlog in Indië meemaakte, is de zaal vandaag aardig vol. Foto’s, beeldschermen, teksten en voorwerpen vertellen over het leven in Indië in oorlogstijd.

De voorwerpen zijn alledaags en krijgen hun betekenis door de teksten ernaast. Zo is er een kleine agenda waarin een guerrillastrijder zijn acties noteerde, en een handwerkje dat vrouwelijke gevangenen stiekem maakten tijdens het sokken breien voor de Japanners. Een rode draad door de tentoonstelling wordt gevormd door vijf interviews met oude mensen op video. Zij vertegenwoordigen vijf verschillende lagen van de koloniale samenleving: Nederlanders, inlanders, Indo-Europeanen, Chinezen en Molukkers.

De meeste aandacht besteedt de tentoonstelling aan de Japanse bezettingstijd. Aan het eind is er ook plaats voor de periode erna, met de onafhankelijkheidsstrijd en politionele acties. Ellende was er steeds genoeg, maar toch is dit geen griezeltentoonstelling geworden, omdat de foto’s niet al te expliciet zijn. Zo staan er vooral portretten bij de teksten over de politionele acties en over de ontelbare mannen die omkwamen bij de aanleg van een spoorlijn voor de Japanners.

In het deel over de kampen ligt een zilveren kinderbestek. Nederlandse kinderen hadden het meegekregen naar het kamp, maar konden er bijna niets mee eten omdat er nauwelijks voedsel was. Flarden bezoekersgesprekken completeren het beeld. ‘Mijn oudste broer zocht naar slakjes, de hele dag,’ vertelt een mevrouw. ‘Proteïnen hé,’ antwoordt haar vriendin.

Meeslepende heldenverhalen biedt deze kleine tentoonstelling niet, daarvoor is het deel over het verzet te beknopt, maar wel een mooi overzicht van een periode. Het aangrijpendst zijn de teksten uit het gastenboek: ‘Ma, nu word je wel genoemd, bedankt dat je er toen voor ons was.’

Nieuwe permanente tentoonstelling over Nederlands Indië. Verzetsmuseum, Plantage Kerklaan 61, Amsterdam. Open: di-vr 10-17 uur, za-zo 12-17 uur. Info: 020-62 02 535 of www.verzetsmuseum.org

TONEEL door David Barnouw

Auschwitz

Weten we nog niet genoeg van Auschwitz? Als je het woord intypt bij de digitale catalogus van de NIOD-bibliotheek zijn er meer dan zeshonderd treffers. Maar dat zijn wetenschappelijke verhandelingen, ooggetuigenverklaringen, procesverslagen en dergelijke. Het blijven letters op papier. Hoe het daar toeging is natuurlijk nauwelijks te bevatten en wellicht daarom niet tot leven te brengen.
Daarom hebben romanciers geprobeerd het wezen van het kamp te doorgronden. En er zijn in de loop der jaren speelfilms en documentaires gemaakt, die pogen Auschwitz of een ander vernietigingskamp te verbeelden; van de televisieserie Holocaust (1978) tot Spielbergs Schindlers List (1993) en alles wat daar tussen ligt.

Door de jaren heen neemt de ‘realiteitswaarde’in deze films toe, maar de afstand blijft, omdat je nu eenmaal in een gerieflijke bioscoopstoel zit. Er zijn opvallend veel minder toneelstukken dan films gemaakt en dat heeft wellicht van doen met het intiemere van toneel ten opzichte van film; je zit letterlijk dichter op de acteurs.

Theatergroep Hotel Modern besloot dat gegeven uit te buiten en benadert de realiteit op een geheel andere manier. Niet door uniformen en laarzen te gebruiken en angst in te boezemen, maar door middel van verkleining èn vergroting. Het toneel is gevuld met maquettes van barakken, de toegangspoort, een werkende gaskamer, een gaskamer-in-aanbouw, treinrails, veel prikkeldraad en vooral veel poppetjes.

Meer dan drieduizend eenvoudig gemaakte poppetjes van draad, stof en klei verbeelden de gevangenen en een aantal bewakers. Het publiek zit op een tribune en heeft een overzicht over het kamp zoals noch de gevangenen, noch de bewakers dat ooit zelf hebben gehad. Om de handelingen die worden verricht te kunnen volgen, bedienen de drie spelers minicameraatjes, zodat de scènes op een achterdoek levensgroot zichtbaar worden.

Een van de eerste beelden is een projectie vanaf een wachttoren, waarbij je als toeschouwer over de schouder van een soldaat via de loop van zijn geweer in het kamp ‘kijkt’. Je verwacht elk moment dat hij gaat schieten. Dat gebeurt niet, maar verder wordt bijna alles vertoond wat zich in Auschwitz heeft voorgedaan; treinaankomst, selectie, een zelfdoding tegen de elektrische omheining, het kamporkest en dronken bewakers die een feestje vieren. Maar ook wordt tot in de gaskamer gefilmd en de verbranding van de lichamen getoond.

Geen sacrale benadering meer van de grote moord, maar ook zeker geen trivialisering. Wel een dappere en geslaagde poging om het onbegrijpelijke te verbeelden.

Hotel modern, Kamp. Tot en met februari 2006. In schouwburgen door het hele land. Info: 010-41 85 124 of www.hotelmodern.nl

WEBSITES door Klaas Verweij

Hoorspelen
Hoorspelen zijn ook in de tijd van films en videogames nog serieus vermaak. Dagelijks zendt de NPS de 360-delige hoorspelversie van Voskuils Het Bureau uit. Het succesvolle kinderboek Pluk van de Petteflet van Annie M.G. Schmidt werd in 1992 als hoorspel uitgebracht. En zelfs Jeroen Krabbé, de onvolprezen ‘bad guy’ in Ian Fleming’s The Living Daylights, speelde ooit de rol van Jongelinck in Beatrijs, een hoorspelbewerking over het anonieme veertiende-eeuwse werk.

Deze hoorspellen worden door het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid geconserveerd, gedigitaliseerd en op cd’s gezet. Op de website zijn alle ontsloten hoorspellen te bestellen. Prijzen vanaf 9,95 euro.
www.hoorspelshop.nl

Reclame
Al ruim anderhalve eeuw wordt in Nederland reclame gemaakt. Affiches, filmpjes en advertenties brengen producten aan de man. Het ReclameArsenaal is in het bezit van een enorme collectie materiaal, daterend van ca.1850 tot heden. Met het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) zijn onlangs verdergaande afspraken gemaakt om bijna 30.000 reclame-uitingen te beheren en te ontsluiten.

Op een kleurrijke en veelzijdige site kan de bezoeker informatie vinden over bijna tweederde van de gehele collectie. Ruim 19.000 advertenties, affiches en andere reclame-uitingen kunnen bekeken worden. Verder biedt de site ondermeer een virtuele reis door 150 jaar reclame, een agenda, tijdelijke exposities en een kenniscentrum waar de geïnteresseerde de mogelijkheid krijgt zich in de achtergronden van het reclamewezen te verdiepen.
www.reclamearsenaal.nl

Kamparchieven
Het archiefmateriaal over gevangenkampen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt bewaard in verschillende instellingen. Binnenkort is er een website die duidelijkheid moeten scheppen waar welke informatie is te vinden. Het gaat hierbij voorlopig nog om de kampen Amersfoort, Vught en Westerbork.

Het initiatief is afkomstig van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD), dat voor dit project samenwerkt met de afdeling Oorlogsnazorg van het Nederlandse Rode Kruis. De site bied voor het eerst informatie over de inhoud van de archieven van het Rode Kruis, hoewel die voorlopig om privacyredenen nog moeilijk toegankelijk zijn.

Binnen de site kan gezocht worden met een uitgebreide zoekmachine. Er worden geen archiefstukken on line gepubliceerd; het blijft noodzakelijk om naar de archieven af te reizen. Het materiaal wordt wel in een historische context geplaatst, ondersteund door foto’s, tekeningen en waarschijnlijk ook films.

Het is de bedoeling dat de website uitgroeit tot een verzamelplaats van informatie over Nederlandse kampen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
www.kamparchieven.nl (dit jaar nog on line)