De angst van een paar decennia geleden dat de Tweede Wereldoorlog in de collectieve herinnering in de mist zou verdwijnen, is verre van uitgekomen. De belangstelling voor dé oorlog lijkt groter dan ooit. Volgens een artikel in de Guardian van de Engelse schrijver en columnist Simon Jenkins verschenen er in 2000 380 Engelstalige boeken over het Derde Rijk. Tien jaar later waren het er 850. Van serieuze studies tot musicals, de Tweede Wereldoorlog is indringend aanwezig.
Ook in moderne werelden als die van computergames neemt hij een prominente plek in. De gamesite 1UP.com telt vanaf 1980 223 oorlogsgames, waarvan 183 in de Tweede Wereldoorlog spelen. De Eerste Wereldoorlog moet het doen met 18 en de Vietnam-oorlog met 16 computerspellen.
In de film- en dvd-wereld is de Tweede Wereldoorlog evenmin uitgewoed. Elk jaar verschijnt er een hausse aan audiovisueel materiaal. Je kunt er op twee manieren naar kijken. In de positieve benadering is elke aandacht voor de oorlog goed, omdat die het bewustzijn versterkt dat dit nooit meer mag gebeuren. Hoe gruwelijker de beelden, hoe indringender de boodschap dat het nooit meer zover mag komen. Onder deze opvatting ligt de veronderstelling dat oorlogsbeelden ons moreel besef aanscherpen. Hoe meer ellende we zien, hoe betere mensen we worden.
Het is de vraag of oorlogsbeelden automatisch dit effect hebben. Susan Sontag schreef tien jaar geleden in het essay Looking at War dat het kijken naar foto’s van lijden ‘niet noodzakelijk het geweten en het vermogen tot mededogen versterkt’. Sterker: ‘Het kan dit ook corrumperen.’
De term ‘oorlogsporno’ bestond nog niet, maar als Sontag haar essay nu schreef zou ze het woord zeker gebruiken. In een veilige huiskamer naar oorlogsbeelden kijken heeft iets pervers voyeuristisch. Het reduceert de oorlog tot een griezelkabinet. Een soort horrorfilm, waarbij het veilig bibberen is.
Oorlogsfilms – fictie en documentaires – moeten niet alleen gruwelen tonen, maar ook inzicht geven en de kijker confronteren met morele vragen. Alleen dan zijn ze zinvol. Bij films over Hitler als het absolute kwaad blijft de kijker buiten schot, maar wat als het kwaad alledaags wordt, zoals bij de Nederlandse hulp aan de Jodenvervolging? Dan doemen pijnlijke vragen op, die bijna altijd ontbreken in conventionele oorlogsdocumentaires, zoals de History-serie World War II. The Color of War.
Daarin gaat het vooral over de (Amerikaanse) militaire inspanningen en opofferingen. De soldatenheroïek staat voorop. Door de militaire invalshoek biedt de serie een beperkt inzicht in de oorlogswerkelijkheid.
Dat geldt ook voor de History-serie The Nazi’s, the Gestapo and Their Place in History. De kijker ziet onder aanvoering van duivel Hitler een monsterlijke staat ontstaan, maar inzicht in de oorzaken krijgt hij nauwelijks. Dat de serie ook een aflevering over de Irakese dictator Saddam Hussein bevat – de makers trekken een parallel met Hitler – doet eerder denken aan de propaganda van het Bush-regime dan aan degelijk historisch onderzoek.
Het kan ook anders. Documentairemaker Willy Lindwer haalt in In Memoriam. Herinnering aan een vermoord kind acht van de 18.000 vermoorde Nederlandse Joodse kinderen uit de vergetelheid. De film, die is gemaakt naar aanleiding van Guus Luijters’ boek In Memoriam, maakt met getuigenissen van mensen die Joodse vriendjes zagen verdwijnen de alledaagsheid van het kwaad voelbaar: de kinderen werden door Nederlandse politieagenten, tram- en treinbestuurders de vernietiging in gestuurd. Buren stonden erbij en keken ernaar.
Zinvol is ook De oorlog van dichtbij. Onbekende verhalen uit de Tweede Wereldoorlog, dat vijf afleveringen van Andere Tijden bevat. Ze stellen gangbare opvattingen over de oorlog bij en prikken mythes door. Een onschuldige mythe is die van het uit de hemel neerdalende Zweedse wittebrood: er is nooit brood uit vliegtuigen gegooid.
Confronterender is de aflevering over Duitse soldaten die in Nederland filmden. Wie denkt dat iedere Duitse soldaat constant voor een aanslag op zijn leven moest vrezen, wordt snel uit de droom geholpen. Het leven was hier gemoedelijk.
Ook naar voor het heroïsche zelfbeeld: het onder vuur nemen door geallieerde vliegtuigen van een trein vol vluchtende NSB-vrouwen met kinderen na Dolle Dinsdag bij Diemen. De zinloze wraakactie leverde dertig doden en vele zwaargewonden op.
Zo zijn er nog veel pijnlijke oorlogsverhalen te vertellen. Waar blijft de dvd over het bombardement op Dresden?
Jos van der Burg is filmrecensent bij Het Parool en de Filmkrant.
In Memoriam. Herinnering aan een vermoord kind
Willy Lindwer
Source1Media, € 9,99
De oorlog van dichtbij. Onbekende verhalen uit de Tweede Wereldoorlog
2 dvd’s, T2 Entertainment, € 14,99
Nederland in de 2e Wereldoorlog
6 dvd’s, Source1Media, € 39,99
World War II. The Color of War
17 dvd’s, Entertainment One, € 29,99
The Nazi’s, the Gestapo and Their Place in History
12 dvd’s, Entertainment One, € 29,99
Dit artikel is exclusief voor abonnees
