Hoe verfilm je de Stalin-terreur? De willekeur? De afgedwongen bekentenissen? De ontberingen in de Goelagkampen? Jan Jaap Kuiper slaagde daar twee jaar geleden goed in met Pjotr. Brieven uit de Goelag. De documentaire is gebaseerd op de brieven van een Goelaggevangene aan zijn vrouw en dochters. De gevangene heette Pjotr Aleksejev. Hij was onderdirecteur van het staatsbosbedrijf in Leningrad toen hij in 1937 op 35-jarige leeftijd werd gearresteerd. De overtuigde communist dacht dat er sprake was van een misverstand, dat snel zou worden opgehelderd. Het ging anders: na twee jaar voorarrest werd Aleksejev veroordeeld tot acht jaar dwangarbeid. Zes jaar later stierf hij in een kamp in de Oeral, waar de temperatuur in de winter tot min vijftig graden daalde. Waarschijnlijk pleegde hij zelfmoord, nadat hij had gehoord dat zijn straf werd verlengd.
Aleksey was een van de 18 miljoen gevangenen die in de Stalin-periode in de Goelag belandden. Naar schatting tussen de 3 en 10 miljoen mensen vonden er de dood. Pjotr maakt hun lot voelbaar door veel over te laten aan de verbeelding van de kijker. Dat is niet het geval met Within the Whirlwind, een door de Nederlandse Marleen Gorris geregisseerde Engelstalige speelfilm. De film gaat over Jevgenia Ginzburg, die achttien jaar kamp overleefde. In 1967 publiceerde ze er het boek Journey into the Whirlwind over (vertaald als De raderen van de willekeur).
De in 1904 in Moskou geboren Ginzburg groeide op in Kazan. Ze maakte carrière en werd hoofd van de afdeling Studie van het Leninisme aan de universiteit in Kazan. Daarnaast schreef ze als redactielid van een krant over politieke geschiedenis en literatuur. Hoe hoog ze in de partijelite zat, bleek uit haar (tweede) huwelijk met de burgemeester van Kazan, die ook een hoge positie had in de nationale partijhiërarchie. Ginzburgs val begon in 1934 na de moordaanslag op Sergej Kirov. Deze partijleider in Leningrad was een invloedrijke opposant van Stalin, die hem mogelijk uit de weg liet ruimen. Na de moord speelde Stalin een geraffineerd dubbelspel. Hij riep Kirov uit tot communistisch boegbeeld en kondigde aan dat de partij de ‘laffe moord’ zou wreken. Het was de opmaat tot de grote terreurgolf die Stalins alleenheerschappij moest bevestigen. Ginzburg belandde in de problemen, omdat ze geen vernietigende recensie had geschreven over een geschiedenisboek over de Communistische Partij dat Stalin niet goed vond. Ze mocht geen les meer geven. Twee jaar later werd ze gearresteerd en na een rechtszitting van vijf minuten veroordeeld tot tien jaar dwangarbeid, later verlengd met nog eens acht jaar. Ze kwam in 1955 vrij, twee jaar na Stalins dood.
En nu is er de film Within the Whirlwind, die nogal teleurstelt, omdat hij weinig inzicht geeft in de complexiteit van de Stalin-periode. Er zijn goeden en slechten; dat mensen soms het goede en soms het slechte deden, is voor deze film te ingewikkeld. Centraal staat Ginzburg. Zij is een onvervalste heldin, die in het kamp de menselijke waardigheid hooghoudt. Al is de ellende nog zo groot, ze heeft altijd een opbeurend woordje voor haar kampgenoten. En als ze het zelf niet meer ziet zitten, helpt het citeren van dichtregels haar er weer bovenop.
Dan is er nog de verzonnen liefde voor een arts, die haar uiteindelijk redt. Het maakt de film tot melodramatische kitsch. De gruwelen van de Goelag worden zelden voelbaar. Ook ‘vergeet’ de film dat Ginzburg een dogmatische communiste was, die zelfs na de Goelag een gelovige bleef. ‘In onze partij, in ons land, heerst nu opnieuw de grote waarheid van Lenin,’ schreef ze kort na haar vrijlating. Een paar jaar later merkte ze wat die grote waarheid betekende toen geen Russische uitgeverij haar herinneringen aan de Goelag wilde uitgeven. Het manuscript van haar boek moest het land uit worden gesmokkeld. Die klap kwam bij de diehard communiste misschien nog wel harder aan dan het verblijf in de Goelag.
Within the Whirlwind
Marleen Gorris
Te zien in de bioscoop
Dit artikel is exclusief voor abonnees
