Laat de Fransen maar denken dat zij met de Franse Revolutie vooropliepen met het implementeren van Verlichtingsideeën als afschaffing van slavernij en censuur – de Denen waren toch echt eerder. Het duurde maar even, maar tussen 1770 en 1772 liep Denemarken in Europa voorop met de invoering van moderne beschavingsconcepten. De invloed van de kerk werd teruggedrongen, slavernij en marteling werden afgeschaft, en de perscensuur werd opgeheven. ‘Denemarken is een vesting in een verdorven Europa,’ schreef Voltaire in die tijd.
Verantwoordelijk voor dit verlichte beleid: Johan Friedrich Struensee. Nadat deze Duitser in 1767 de lijfarts was geworden van de labiele, mogelijk zwaar infantiele koning Christian VII, die een jaar eerder op zijn zestiende tot koning was gekroond, schoot zijn ster aan het Deense hof als een komeet omhoog.
Men kon wel een goede arts gebruiken aan het hof, want het in 1766 om dynastieke redenen gesloten huwelijk van Christian met zijn nicht, de vijftienjarige Engelse prinses Caroline Mathilde, een zus van de Engelse koning George III, zorgde voor nogal wat spanningen. De cultureel onderlegde Caroline Mathilde voelde zich niet thuis in het boerse Denemarken en Christians frequente hoerenbezoek maakte dat gevoel niet minder.
Struensee veranderde van medisch raadgever steeds meer in een politiek adviseur van de koning, waarbij hij de kans niet liet lopen om zijn verlichtingsideeën in praktijk te brengen. Daarbij had hij de steun van de koningin, die niet alleen maar gecharmeerd was van zijn ideeën. Het leidde tot een nogal openlijke, door Christian gedoogde liefdesrelatie. Vrijwel zeker was Struensee de vader van Caroline Mathildes tweede kind, Louise Augusta.
Zijn positie aan het hof moet Struensee de indruk hebben gegeven dat hij onkwetsbaar was. In 1770 trok hij alle macht naar zich toe en eigende zich de koninklijke bevoegdheid toe om decreten uit te vaardigen. De koning stond erbij en keek ernaar toen Struensee als een absoluut vorst in nog geen jaar tijd bijna elfhonderd decreten uitvaardigde. Slavernij, perscensuur, doodstraf en marteling werden afgeschaft, weeshuizen werden opgericht en de invloed van religie werd teruggedrongen.
Genoeg reden voor de buitenspel gezette, van veel privileges beroofde conservatieve elite om tegen Struensee te complotteren, waarbij ze de steun kreeg van Christians stiefmoeder, ex-koningin Juliana Maria. In 1772 werd Struensee door een coup ten val gebracht. Christian werd afgezet, zijn huwelijk ontbonden, en de hervormingen werden teruggedraaid. Caroline Mathilde werd zonder haar twee jonge kinderen verbannen naar een kasteel in de buurt van Hannover, waar ze drie jaar later op 25-jarige leeftijd overleed aan een aanval van hevige koorts.
De zwaarste prijs betaalde Struensee. Hij werd beschuldigd van machtsmisbruik en overspel met de koningin. Het eerste ontkende hij, het tweede niet. Zijn rechterhand werd afgehakt; daarna werd hij onthoofd, en vervolgens werd zijn lijk gevierendeeld. De coupplegers hadden hun doel bereikt en konden twaalf jaar genieten van hun overwinning. In 1784 pleegde kroonprins Frederik VI, de zoon van Christian en Caroline Mathilde, een coup, waarna hij de meeste hervormingen van Struensee weer invoerde.
De kluwen van liefde, politiek, gekte, machtswellust, zelfoverschatting en benepenheid aan het Deense hof rond 1770 leent zich uitstekend voor een film. Fransen en Engelsen hadden er wel raad mee geweten. In Denemarken heeft men blijkbaar minder met shakespeariaans drama, want A Royal Affair is de eerste Deense film over Struensee en het hof.
Regisseur Nicolaj Arcel filmt de gebeurtenissen vanuit het perspectief van Caroline Mathilde, die hij opvoert als een vrouw die in Struensee een zielsverwant ontdekt. Net als hij is zij geïnteresseerd in het werk van Voltaire en Rousseau. De film illustreert dat nogal overdreven doordat de twee het nooit over koetjes en kalfjes hebben, maar altijd over filosofische zaken. Daarbij hebben ze de mond vol over de Verlichting, alsof die term in die tijd al bestond. Ook Caroline Mathildes opmerking dat Struensee nooit zijn ideeën gerealiseerd zal zien, is wijsheid achteraf van de filmmaker.
Dat de film, waarin uitstekend wordt geacteerd, van Struensee een ongecompliceerde romantische en politieke held maakt, is te simpel. Struensee was ook een kind van zijn tijd, die zijn hand overspeelde. Zijn gedachte dat hij met decreten de maatschappij kon omvormen, was naïef en arrogant. Zijn strategische en tactische inzicht was omgekeerd evenredig aan zijn dadendrang. Dat laatste kun je bewonderen, maar een succesvol politicus heeft meer nodig. Die les nemen we in elk geval mee van A Royal Affair.
A Royal Affair
Regie: Nikolaj Arcel
Vanaf 23 augustus in de bioscoop
Jos van der Burg is filmrecensent bij Het Parool en de Filmkrant.
Dit artikel is exclusief voor abonnees