‘Als je eenmaal met Charlotte te maken krijgt, raak je haar nooit meer kwijt. In mijn leven is een before Charlotte en een after Charlotte.’ Aldus Frans Weisz aan de telefoon over de reden waarom hij dertig jaar na zijn speelfilm Charlotte een documentaire heeft gemaakt over Charlotte Salomon.
De filmmaker had ook nog een andere reden om de biografische documentaire Leven? of Theater? te willen maken over de in 1943 op 26-jarige leeftijd door de nazi’s vermoorde Duitse schilderes. Daarover straks meer.
Weisz schetst in de film een portret van Charlotte Salomon, die we kennen doordat ze onder de titel Leben? oder Theater? bijna achthonderd gouaches en tekstbladen over haar leven maakte. De film gaat in op haar karakter (altijd ernstig, volgens een oud-klasgenote) en de complexe verhoudingen in haar familie.
De in 1917 in Berlijn geboren dochter van ziekenhuisarts Albert Salomon en Franziska Grunwald verloor op negenjarige leeftijd haar moeder. Het was een ongeluk, zei haar vader, maar in 1939 hoorde Charlotte dat het zelfmoord was. Zelfdoding kwam angstaanjagend veel voor in haar moeders familie: ook haar moeders zus, overgrootmoeder, een oudoom en nog vier verwanten hadden zich van het leven beroofd.
Charlottes vader hertrouwde met operazangeres Paula Lindberg. Charlottes verhouding met haar stiefmoeder was doortrokken van jaloezie, die werd aangejaagd doordat beiden in de ban waren van Paula’s zangpedagoog Alfred Wolfsohn. Charlotte adoreerde hem grenzeloos en was intens verliefd.
‘Zoals ik van jou hou, heeft nog nooit een mens van iemand gehouden,’ schreef ze op een van de 370 vellen die ze in Leben? oder Theater? aan Wolfsohns pseudoniem Amadeus Daberlohn wijdde. Onbekend is of de twee een seksuele verhouding hadden. Charlottes verliefdheid werd extra aangewakkerd doordat haar vader haar in 1939 naar haar grootouders in het veiliger geachte Zuid-Frankrijk stuurde, zodat ze van haar liefdesideaal werd gescheiden.
Nadat haar oma na het uitbreken van de oorlog in 1940 zelfmoord had gepleegd, voelde Charlotte zich steeds meer in het nauw gedreven. Zij zag twee mogelijkheden: of ook een einde aan haar leven maken, of ‘iets wild excentrieks’ ondernemen. De kunstenares in haar won. Ze trok zich terug in een hotel en maakte in achttien maanden Leben? oder Theater?, met als ondertitel Ein Singespiel.
Het is duidelijk wat Charlotte voor ogen stond: een autobiografisch muziektheaterstuk, dat haar leven en dat van haar familie documenteerde. Centraal stond haar opvatting dat haar familie altijd de schijn had opgehouden. Men leefde niet echt, maar voerde voor de buitenwereld toneelstukjes op. Toen het werk klaar was, gaf ze het in bewaring aan een arts, waarbij de mythe wil dat ze erbij uitriep: ‘C’est toute ma vie.’ Kort daarna werd ze opgepakt en op 10 oktober 1943 in Auschwitz vermoord.
Na de oorlog kwam Leben? oder Theater? in het bezit van Charlottes vader en stiefmoeder, die als onderduikers in Amsterdam de bezetting hadden overleefd. De rest is geschiedenis. De eerste tentoonstelling van het werk in 1961 in Amsterdam leidde tot wereldwijde aandacht en publicaties. Sindsdien is het in Nederland elk decennium te zien geweest.
Over Charlotte Salomon maakte Frans Weisz in 1981 de ingetogen speelfilm Charlotte. Tijdens zijn research een paar jaar eerder liet Charlottes stiefmoeder Paula Lindberg hem zes tekstbladen uit Leben? oder Theater? zien die zij uit het werk had verwijderd. De bladen bevatten een lange brief van Charlotte aan Amadeus Daberlohn. Lindberg bezwoer hem de inhoud van de brief niet te gebruiken in zijn film.
De filmmaker hield zich aan de afspraak, maar onthult dertig jaar later in zijn documentaire alsnog wat erin staat. Wat dat is zullen we hier niet verraden, maar dat het betrekking heeft op Charlottes familie zal duidelijk zijn. Kenners van Charlotte en haar werk reageren in de film geschokt op de onthulling.
Waarom Weisz er nu mee komt? ‘Ik heb er een dubbel gevoel over. Niet om Charlotte, want de brief zit in haar werk. Het gaat om Paula. Zij heeft de brief uit Charlottes werk gehaald om haar te beschermen. Ik heb dat dertig jaar gerespecteerd, maar vind dat het ongezegde nu gezegd moet worden. Het brengt ons dichter bij Charlotte.’
Jos van der Burg is filmrecensent bij Het Parool en de Filmkrant
Frans Weisz
Leven? of Theater?
Te zien op het IDFA, april 2012 op dvd
Dit artikel is exclusief voor abonnees
