Opkomst van antisemitisme in Europa
Jodenhaat is in Europa geen recent verschijnsel. Discriminatie, uitsluiting en periodieke geweldsuitbarstingen kwamen al in de Middeleeuwen voor, maar lange tijd was deze houding vooral religieus gemotiveerd. In de loop van de negentiende eeuw veranderde deze Jodenhaat van karakter en werden de Joden niet meer gezien als mensen met een ander geloof, maar als leden van een ander ‘ras’, met specifieke biologische kenmerken.
Deze opkomst van het moderne antisemitisme – een term die in 1860 werd gemunt – wordt vaak in verband gebracht met het vulgariseren van nieuwe natuurwetenschappelijke inzichten, waarbij Darwins principe van survival of the fittest ook op de samenleving werd toegepast. En het Duitse nationaal-socialisme zou dit idee tot in het extreme doorvoeren, wat uiteindelijk resulteerde in de Holocaust.
Volgens de omstreden Duitse historicus en politicoloog Götz Aly was een andere factor veel belangrijker. Het opkomende nationalisme en de sociale onzekerheid die het gevolg was van de snelle industrialisering van Europa, leidden tot grote maatschappelijke rancune jegens Joden, die vaak werden gezien als bijzonder ondernemend, geslepen en succesvol. ‘Wij zijn niet meer tegen deze vreemde volksstam opgewassen,’ schreef Wilhelm Marr, die in 1848 tot de linkse revolutionairen had behoord, maar later een propagandist van het antisemitisme werd.
Volgens Aly ging vanaf het einde van de negentiende eeuw het streven naar etnisch homogene naties hand in hand met het verlangen naar een staat die zijn inwoners beschermde door middel van een uitgebreid stelsel van sociale zekerheid. Uiteindelijk zou de genocide van de nazi’s niets meer zijn geweest dan een brutale roofmoord om de – ‘zuiver arische’ –
verzorgingsstaat te financieren. Aly werkte deze these voor Duitsland uit in Warum die Deutschen? Warum die Juden? (2011). In zijn nieuwste boek plaatst hij alles in Europees perspectief.
Er is in Duitsland scherpe kritiek op Aly’s benadering, die in de ogen van veel historici veel te eenzijdig is en allerlei vragen onbeantwoord laat. Zo schenkt hij weinig aandacht aan het feit dat de meeste Joden allesbehalve rijk en succesvol waren, terwijl veel antisemieten helemaal niets van het gelijkheidsideaal wilden weten. Niettemin is Europa tegen de Joden een waardevol boek, omdat het laat zien hoe in grote delen van Europa een rancuneus klimaat ontstond, waarin de nazi’s vrijwel ongestoord hun gang konden gaan en vaak zelfs enthousiast geholpen werden. Dit was niet de enige oorzaak van de Holocaust, maar het speelde zeker een grote rol.
Rob Hartmans is historicus, journalist en vertaler.
Europa tegen de Joden, 1880-1945
Götz Aly
440 p. Verbum, € 29,50
Dit artikel is exclusief voor abonnees
