Home Een onvervalste NAVO-havik en een verstokte communist

Een onvervalste NAVO-havik en een verstokte communist

  • Gepubliceerd op: 25 april 2017
  • Laatste update 25 mei 2023
  • Auteur:
    Floris Cup
  • 7 minuten leestijd
Een onvervalste NAVO-havik en een verstokte communist

Ten tijde van de Koude Oorlog stonden politiek links en rechts scherp tegenover elkaar. Beide kampen veroordeelden elkaar als ‘fout’. Rechts was fout vanwege de steun voor de Amerikanen in de Vietnamoorlog en links vanwege de steun voor het communisme. Goede voorbeelden van deze uitersten zijn Joseph Luns en Joris Ivens, twee volstrekte tegenpolen. In dit interview vertelt Martin Bossenbroek waarom hij ervoor koos om dit tweetal in zijn boek Fout in de Koude Oorlog te volgen. 

Waarom wilde u dit boek schrijven?
“Ik was voor een college op zoek naar een overzichtswerk over Nederland ten tijde van de Koude Oorlog. Ik merkte dat zoiets niet bestond en als historicus kun je dan twee dingen doen: ik kon zelf een standaard overzichtswerk gaan schrijven, dat vanwege de lange periode waarschijnlijk minder leesbaar zou worden, of een verhaal dat Nederland in deze periode typeert. Ik ben voor de tweede mogelijkheid gegaan. Ik heb twee personen uitgekozen, Joseph Luns en Joris Ivens, die ik tijdens de gehele Koude Oorlog volg. Zij maakten van jongs af aan totaal tegengestelde ideologische keuzes.”

 U hebt dus gekozen voor deze mannen omdat hun ideologieën haaks op elkaar staan?
“Ja. Het zijn volstrekte tegenpolen. Voor links Nederland was Luns de belichaming van fout rechts, een onvervalste NAVO-havik. Andersom zag rechts in Ivens het prototype van de verstokte communist die Stalin en Mao achternaliep. Daarbij komt dat beiden de gehele Koude Oorlog bewust en actief hebben meegemaakt, heel internationaal georiënteerd waren en op hun reizen in contact kwamen met de groten der aarde. Dat gaf mij de gelegenheid om Nederland niet in een vacuüm te behandelen, maar in een werkelijk wereldwijde context. Dat is met een onderwerp als de Koude Oorlog natuurlijk onontbeerlijk. Nederland was maar een kleine pion in dat grote mondiale schaakspel.”

Hoe was destijds de relatie tussen links en rechts?
“Met die vraag heb je meteen de reden te pakken waarom ik voor deze titel heb gekozen. Links en rechts stonden scherp tegenover elkaar, verketterden elkaar in absolute termen als ‘fout’. Daarbij werkte de Tweede Wereldoorlog, ook en misschien wel juist voor de naoorlogse generaties, als een moreel referentiekader waaraan elke maatschappelijke kwestie werd getoetst. Twee voorbeelden. Eind jaren zestig en begin jaren zeventig speelde de Vietnamkwestie. Die zorgde voor een politieke en maatschappelijke tweedeling: vóór de Amerikanen die net als in de Tweede Wereldoorlog pal stonden tegen totalitaire agressie, nu van het communisme, of tégen de Amerikanen die zich met hun terreurbombardementen op de Vietnamese burgerbevolking schuldig maakten aan oorlogsmisdaden. Beide groepen waren nagenoeg even groot. Het tweede voorbeeld is de kwestie van de kruisraketten eind jaren zeventig en begin jaren tachtig. De Vredesbeweging schilderde plaatsing af als een voorbode van het einde der tijden, terwijl de voorstanders daarin een  noodzakelijke bescherming zagen tegen de Russische SS20’s die al op West-Europa gericht stonden. Ook in dit geval liep er een diepe breuklijn door de Nederlandse samenleving. Ik kan mij persoonlijk nog herinneren dat die lijn ook dwars door vriendenkringen en families liep.”
 

Voor mij was de Koude Oorlog een onwerkelijke slagschaduw die er altijd hing, soms heel dichtbij, soms verder weg, maar nooit helemaal verdwenen achter de horizon

Hoe heeft u destijds de Koude Oorlog beleefd?
“Voor mij was de Koude Oorlog een onwerkelijke slagschaduw die er altijd hing, soms heel dichtbij, soms verder weg, maar nooit helemaal verdwenen achter de horizon. Dat gevoel mis ik in sommige recente werken over de tweede helft van de twintigste eeuw. Daarin ligt tamelijk exclusief de nadruk op de grote verworvenheden van die tijd – zoals de materiële welvaart, de emancipatie, de (seksuele) vrijheid en dat soort zaken. Een heel romantisch, nostalgisch beeld, bijna gepresenteerd als ‘die goeie, ouwe tijd’. En natuurlijk is dat waar, we zijn er in die jaren op tal van gebieden enorm op vooruit gegaan, maar mijn punt is dat dat beeld is niet volledig is. Voor een compleet beeld van Nederland ten tijde van de Koude Oorlog horen ook die slagschaduwen erbij, die scherpe tegenstellingen, de wederzijdse verkettering. Die ontbrekende kant heb ik in mijn boek Fout in de Koude Oorlog willen toevoegen. De Koude Oorlog is politiek, militair, economisch, sociaal, moreel, intellectueel, noem maar op, niet weg te denken uit de naoorlogse Nederlandse geschiedenis, ook die van het dagelijks leven.”

Welke rol speelde de verzuiling destijds?
“Van verzuiling was alleen maar sprake in een deel van de Koude Oorlogsperiode. Begin jaren vijftig was Nederland nog sterk verzuild, eind jaren tachtig was het nagenoeg ontzuild. In die veertig jaar onderging ons land een metamorfose. Een sleutelrol daarin speelt de wisselwerking tussen amerikanisering en antiamerikanisme. Vanaf de bevrijding raakte Nederland steeds meer in de greep van de VS. Ook in de dekolonisatie van Nederlands-Indië hadden de Amerikanen een beslissende stem. Van een neutrale, middelgrote koloniale mogendheid veranderde Nederland in een soort van neokolonie van de Verenigde Staten. Die twee grote schokken van de jaren veertig – de bezetting en het verlies van Indië – werken psychologisch door tot op de dag van vandaag.”

Vond u dat de Nederlandse politiek destijds kritisch genoeg was op de Verenigde Staten?
“Het is moeilijk te ontkennen dat er keuzes zijn gemaakt waarbij Nederland een deel van zijn onafhankelijkheid heeft ingeleverd. Na de Tweede Wereldoorlog bevond ons land zich in een tamelijk hulpeloze toestand. De Amerikaanse bevrijders boden de helpende hand, in alle opzichten. Er kwam economische (Marshall)hulp en even zoveel militaire hulp. Maar de Amerikanen hielpen niet voor niets. Nederland werd geprest in te stemmen met de onafhankelijkheid van Indonesië én meteen daarop om mee te vechten in de Koreaoorlog. Vervolgens moest het zijn defensiebudget verdubbelen én werden er kernraketten geplaatst waarover de Nederlandse regering niets te zeggen had. Je moet dan wel concluderen dat Nederland in dat proces een deel van zijn soevereiniteit is kwijtgeraakt. De marges werden aangegeven door de Amerikanen. Daarbinnen behield Nederland de ruimte zelf beslissingen te nemen.”
 

‘Fout in de Koude Oorlog’ is niet in de eerste plaats een moreel oordeel achteraf van mijn kant, maar in essentie een karakterisering van de manier waarop Nederlanders elkaar destijds over en weer verketterden

Krijgt u reacties van lezers op uw boek?
“Jazeker. De meeste waren positief, maar er zaten ook negatieve tussen. Dit boek maakt het nodige los, zeker bij mensen die deze periode bewust hebben meegemaakt. Daarbij heb ik gemerkt dat de titel door sommige lezers anders wordt opgevat dan ik ‘m heb bedoeld. ‘Fout in de Koude Oorlog’ is niet in de eerste plaats een moreel oordeel achteraf van mijn kant, maar in essentie een karakterisering van de manier waarop Nederlanders elkaar destijds over en weer verketterden, in het toen vigerende oorlogsjargon ‘fout’ noemden. Er komen in het boek drie personages voor. Eén daarvan is een historicus die vanuit het heden reflecteert op de keuzes die ten tijde van de Koude Oorlog zijn gemaakt, ook door hemzelf. Maar die passages beslaan slechts een kwart van het boek. Driekwart van het boek is geschreven vanuit de tijd zelf, vanuit de belevingswereld van de twee andere personages, Joseph Luns en Joris Ivens. Hun verhaallijnen geven inzicht in de volstrekt tegengestelde ideeën, gevoelens, afwegingen en keuzes van individuele Nederlanders én in de maatschappelijke reacties daarop.”

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.