Wanneer geprobeerd wordt het Nederlandse politiek bestel te typeren, vallen vaak de woorden ‘consensus’ en ‘poldermodel’. In tegenstelling tot andere landen zou politiek hier niet in het teken staan van felle conflicten tussen ‘vriend’ en ‘vijand’, maar lijkt alles gericht te zijn op overleg en de wens ‘eruit te komen’.
Dit geldt niet alleen voor de ‘Haagse politiek’, maar ook voor de talloze instituties, overlegorganen en adviescommissies waarmee de ‘polder’ inmiddels is volgebouwd. Veel beslissingen worden immers niet genomen in de Tweede Kamer, maar ergens in het zuigende moeras van de Nederlandse overlegcultuur.
Als dit inderdaad zo typerend is voor Nederland, zou je mogen verwachten dat historici erg veel aandacht besteden aan de infrastructuur van raden, organen, bureaus en commissies. In werkelijkheid valt dat nogal tegen, en wordt er nog altijd vooral gekeken naar het parlement. En dat terwijl vanaf de negentiende eeuw de democratie in Nederland, evenals in andere Europese landen, sterk is uitgebreid met allerlei buitenparlementaire instellingen waar deel- en groepsbelangen behartigd worden.
Uit een artikel van de Utrechtse historicus Adriejan van Veen blijkt niet alleen dat de Nederlandse overlegdemocratie helemaal niet zo uniek is als vaak wordt aangenomen, maar ook dat er aan de geschiedschrijving van deze instellingen nogal wat schort. Zijn bijdrage in het laatste nummer van BMGN – Low Countries Historical Review gaat over de in 1898 ingestelde Kamers van Arbeid, die door historici doorgaans als een mislukking zijn beschouwd en daarom weinig aandacht hebben gekregen. Van Veen laat zien dat deze buitenparlementaire democratische instellingen een belangrijke fase vormden in de ontwikkeling van de politieke vertegenwoordiging.
De leden van de Kamers – die in ruim honderd plaatsen werden opgericht – werden gekozen door werkgevers en arbeiders van de aangesloten bedrijfstakken. Daarbij hadden voor het eerst ook vrouwen stemrecht. Het was de bedoeling dat de Kamers van Arbeid zouden bemiddelen bij arbeidsgeschillen, informatie over arbeidsomstandigheden en -voorwaarden verzamelden, en de overheid gevraagd en ongevraagd van advies zouden voorzien.
Dat de hooggespannen verwachtingen niet werden waargemaakt had verschillende oorzaken. Om te beginnen beschikten de Kamers niet over bepaalde essentiële bevoegdheden. Zo waren bedrijven niet verplicht informatie te verschaffen, zodat de verzamelde gegevens statistisch gezien geen waarde hadden. Ook stond het decentrale karakter de effectiviteit in de weg, en bovendien was de opzet te vrijblijvend. De belangrijkste oorzaak was echter dat veel van de taken al spoedig werden overgenomen door de vakbonden en organisaties van werkgevers, die ten tijde van de oprichting van de Kamers nog vrij zwak waren geweest. In 1923 werden de Kamers ontbonden.
Ondanks het roemloze einde wijst Van Veen erop dat de Kamers van Arbeid de eerste geïnstitutionaliseerde vertegenwoordiging van sociaal-economische belangen vormden. Ze leverden een belangrijke bijdrage aan het eind negentiende eeuw begonnen proces dat meestal wordt aangeduid als ‘de wederzijdse doordringing van staat en maatschappij’. In een tijd dat zelfs de legitimiteit van nationale parlementen ter discussie staat, is het goed om onderzoek te doen naar andere vormen van politieke representatie, die de parlementaire democratie kunnen aanvullen.
De Kamers van Arbeid. Experimenten met politieke vertegenwoordiging in Nederland rond 1900
Adriejan van Veen
BMGN – Low Countries Historical Review, jrg. 128, nr. 2
Dit artikel is exclusief voor abonnees
