Nu de Shoah de sleutel is geworden tot de geschiedenis van het Derde Rijk, staat Hitler onvermijdelijk te boek als ‘de instigator van de meest ingrijpende ineenstorting van de beschaving in de moderne tijd’.
Adolf Hitler was een laagopgeleide borreltafeldemagoog en rassenfanaticus die als zelfbenoemde messias gedurende meer dan tien jaar een persoonlijke dictatuur kon uitoefenen in een land dat als hyperbeschaafd had gegolden, het land van Goethe en Schiller. Van het land van de Dichter und Denker maakte hij het land van de Richter und Henker – rechters en beulen –, met alle bekende gevolgen. Hitler is in dit beeld de destructieve, maar niettemin bejubelde verlosser, voor wie de gewone Duitser graag Joden vermoordde en zich letterlijk wilde doodvechten. Dit is de visie die naar voren is gebracht door Ian Kershaw, in diens terecht ook in Nederland veelgeprezen mammoetbiografie van Hitler, in de twee delen Hoogmoed (1998) en Vergelding (2000).
De Amerikaanse historicus van Hongaarse herkomst John Lukacs (1924) sluit zich bij dit oordeel aan in zijn kortgeleden in het Nederlands verschenen studie over de biografen van Hitler. Zijn boek dateert uit 1997, maar Lukacs heeft er een nieuw hoofdstuk over de Hitler-biografie van Kershaw aan toegevoegd. In zijn historiografische studie bespreekt Lukacs de belangrijkste levensbeschrijvingen van Hitler en voorziet deze van kritisch commentaar.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Daarbij valt helaas vooral op dat Lukacs, vergeleken met de grote biografen van Hitler (dat waren naast Ian Kershaw Alan Bullock, Joachim Fest en Sebastian Haffner), een pover figuur slaat. Analytisch is hij weinig origineel en zijn stijl is niet meeslepend. Het lijkt alsof Lukacs zich bewust is van zijn bescheiden statuur en zich daarom beperkt tot competente samenvattingen van het werk van de meer getalenteerde collega-historici.
Dit boek is dan ook ronduit overbodig, en aangezien het door prominente vakgenoten als Klaus Hildebrand prompt als zodanig werd herkend, is het mij een raadsel waarom het nu alsnog in het Nederlands verschijnt. Wie geïnteresseerd is in Hitler en zijn Duitsers koopt Kershaw, en wie alles over de mens Hitler wil weten (hij was een lege doos, een praatzieke man die over zijn echte motieven echter weinig losliet) gaat naar De Slegte en koopt het boek van de briljante literator Fest. En wie daar te weinig tijd voor heeft, leze de compact formulerende Haffner.
Daarentegen is Lukacs’ essayistische boek over zes resterende vragen over de Tweede Wereldoorlog knap bedacht, goed georganiseerd en leuk geschreven. Hij zet hierin vraagtekens bij de veronderstelde onvermijdelijkheid van Hitler, van de Tweede Wereldoorlog, van de Amerikaanse deelname daaraan, van de atoombom, van de Europese deling en van de Koude Oorlog. Daarbij sluit hij aan (al noemt hij het vreemd genoeg niet) bij Why the Allies Won van de Britse historicus Richard J. Overy, die in dat boek de onvermijdelijkheid van de geallieerde overwinning meesterlijk in twijfel trekt. Lukacs haalt met instemming Johan Huizinga aan, die ooit schreef dat de historicus, als hij het over de Slag bij Salamis heeft, het voor mogelijk moet houden dat de Perzen gaan winnen.
In dit boek polemiseert hij met succes met conservatieve Duitse vakgenoten als Ernst Nolte en Andreas Hillgruber, waarbij in het bijzonder Klaus Hildebrand het moet ontgelden. Lukacs verwijt hen communistenhaat en een heimelijke waardering voor Hitler als bestrijder van de Sovjet-Unie – en daarin heeft hij niet helemaal ongelijk.
Wat zijn boek zo lezenswaardig maakt, is dat Lukacs via de steevast meerduidige beantwoording van zijn zes vragen (de gebeurtenissen waren zowel onvermijdelijk als vermijdelijk) erin slaagt de hele politieke geschiedenis van Europa in de twintigste eeuw te bespreken. En dat is dan weer een prestatie van formaat.
Johannes Houwink ten Cate is hoogleraar Holocaust- en Genocidestudies aan de Universiteit van Amsterdam.
John Lukacs
Hitler en de historici. De plaats van Adolf Hitler in de 20ste eeuw
272 p. Mets & Schilt, € 22,90
John Lukacs
Langs kromme lijnen. Zes resterende vragen over de Tweede Wereldoorlog
142 p. Mets & Schilt, € 16,90
