Home Destructieve verlosser

Destructieve verlosser

  • Gepubliceerd op: 17 december 2008
  • Laatste update 02 mei 2023
  • Auteur:
    Johannes Houwink ten Cate
  • 4 minuten leestijd

Nu de Shoah de sleutel is geworden tot de geschiedenis van het Derde Rijk, staat Hitler onvermijdelijk te boek als ‘de instigator van de meest ingrijpende ineenstorting van de beschaving in de moderne tijd’.

Adolf Hitler was een laagopgeleide borreltafeldemagoog en rassenfanaticus die als zelfbenoemde messias gedurende meer dan tien jaar een persoonlijke dictatuur kon uitoefenen in een land dat als hyperbeschaafd had gegolden, het land van Goethe en Schiller. Van het land van de Dichter und Denker maakte hij het land van de Richter und Henker – rechters en beulen –, met alle bekende gevolgen. Hitler is in dit beeld de destructieve, maar niettemin bejubelde verlosser, voor wie de gewone Duitser graag Joden vermoordde en zich letterlijk wilde doodvechten. Dit is de visie die naar voren is gebracht door Ian Kershaw, in diens terecht ook in Nederland veelgeprezen mammoetbiografie van Hitler, in de twee delen Hoogmoed (1998) en Vergelding (2000).

De Amerikaanse historicus van Hongaarse herkomst John Lukacs (1924) sluit zich bij dit oordeel aan in zijn kortgeleden in het Nederlands verschenen studie over de biografen van Hitler. Zijn boek dateert uit 1997, maar Lukacs heeft er een nieuw hoofdstuk over de Hitler-biografie van Kershaw aan toegevoegd. In zijn historiografische studie bespreekt Lukacs de belangrijkste levensbeschrijvingen van Hitler en voorziet deze van kritisch commentaar.

Daarbij valt helaas vooral op dat Lukacs, vergeleken met de grote biografen van Hitler (dat waren naast Ian Kershaw Alan Bullock, Joachim Fest en Sebastian Haffner), een pover figuur slaat. Analytisch is hij weinig origineel en zijn stijl is niet meeslepend. Het lijkt alsof Lukacs zich bewust is van zijn bescheiden statuur en zich daarom beperkt tot competente samenvattingen van het werk van de meer getalenteerde collega-historici.

Dit boek is dan ook ronduit overbodig, en aangezien het door prominente vakgenoten als Klaus Hildebrand prompt als zodanig werd herkend, is het mij een raadsel waarom het nu alsnog in het Nederlands verschijnt. Wie geïnteresseerd is in Hitler en zijn Duitsers koopt Kershaw, en wie alles over de mens Hitler wil weten (hij was een lege doos, een praatzieke man die over zijn echte motieven echter weinig losliet) gaat naar De Slegte en koopt het boek van de briljante literator Fest. En wie daar te weinig tijd voor heeft, leze de compact formulerende Haffner.

Daarentegen is Lukacs’ essayistische boek over zes resterende vragen over de Tweede Wereldoorlog knap bedacht, goed georganiseerd en leuk geschreven. Hij zet hierin vraagtekens bij de veronderstelde onvermijdelijkheid van Hitler, van de Tweede Wereldoorlog, van de Amerikaanse deelname daaraan, van de atoombom, van de Europese deling en van de Koude Oorlog. Daarbij sluit hij aan (al noemt hij het vreemd genoeg niet) bij Why the Allies Won van de Britse historicus Richard J. Overy, die in dat boek de onvermijdelijkheid van de geallieerde overwinning meesterlijk in twijfel trekt. Lukacs haalt met instemming Johan Huizinga aan, die ooit schreef dat de historicus, als hij het over de Slag bij Salamis heeft, het voor mogelijk moet houden dat de Perzen gaan winnen.

In dit boek polemiseert hij met succes met conservatieve Duitse vakgenoten als Ernst Nolte en Andreas Hillgruber, waarbij in het bijzonder Klaus Hildebrand het moet ontgelden. Lukacs verwijt hen communistenhaat en een heimelijke waardering voor Hitler als bestrijder van de Sovjet-Unie – en daarin heeft hij niet helemaal ongelijk.

Wat zijn boek zo lezenswaardig maakt, is dat Lukacs via de steevast meerduidige beantwoording van zijn zes vragen (de gebeurtenissen waren zowel onvermijdelijk als vermijdelijk) erin slaagt de hele politieke geschiedenis van Europa in de twintigste eeuw te bespreken. En dat is dan weer een prestatie van formaat.

Johannes Houwink ten Cate is hoogleraar Holocaust- en Genocidestudies aan de Universiteit van Amsterdam.

John Lukacs
Hitler en de historici. De plaats van Adolf Hitler in de 20ste eeuw
272 p. Mets & Schilt, € 22,90

John Lukacs
Langs kromme lijnen. Zes resterende vragen over de Tweede Wereldoorlog
142 p. Mets & Schilt, € 16,90

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Beatrice de Graaf portret
Beatrice de Graaf portret
Column

Trump begrijpt niet echt wat oorlog is

Nadat de HSS Iowa duizenden kilometers had gevaren, duizenden tonnen munitie had afgeschoten, en misschien wel nucleaire kernkoppen had meegetorst, mocht het schip in 2012 eindelijk voorgoed aanmeren. Het ligt nu in de haven van Los Angeles, voor iedereen te bezoeken als museum. En dat kan ik u van harte aanraden. Een tochtje door dit...

Lees meer
Studenten demonstreren tegen Trumps aanval op Harvard en andere Amerikaanse universiteiten.
Studenten demonstreren tegen Trumps aanval op Harvard en andere Amerikaanse universiteiten.
Interview

Historici in Amerika voelen angst: ‘Slavernij, gender en klimaat zijn nu verboden woorden’

President Donald Trump richt zijn vizier op universiteiten die hij ‘te woke’ vindt. Wie niet stopt met zijn diversiteitsbeleid, verliest subsidie. Zijn de Verenigde Staten nog wel het beloofde land voor wetenschappers? ‘Ik denk absoluut na over een terugkeer naar Nederland.’ Ze had in april een beurs aan moeten vragen voor haar onderzoek, maar Andrea...

Lees meer
CERN voltooit de eeuwenoude zoektocht van alchemisten: lood verandert in goud
CERN voltooit de eeuwenoude zoektocht van alchemisten: lood verandert in goud
Artikel

CERN voltooit de eeuwenoude zoektocht van alchemisten: lood verandert in goud

Langs mystieke én langs praktische weg onderzocht alchemist Jan Baptista van Helmont de mens en de wereld. Hij droomde van magische zalven en spirituele zaden en liet scheikundigen een belangrijke erfenis na. Maar zijn ideeën brachten hemzelf in grote problemen. Naar verluidt had Jan Baptista van Helmont rare, ketterse dingen beweerd. Dat het zweet van...

Lees meer
Portret Jean-Marc van Tol
Portret Jean-Marc van Tol
Interview

Jean-Marc van Tol: ‘Laat Johan de Witt op zijn sokkel staan’ 

Jean-Marc van Tol laveert al jaren tussen wetenschap en literatuur. Hij werkt aan een romantrilogie over raadpensionaris Johan de Witt. Inmiddels zijn er twee delen verschenen, Musch en Buat. Daarnaast is hij coauteur van een nieuw historisch boek over zijn held: De wereld van De Witt. ‘Historici moeten zich op feiten baseren, maar ook hun...

Lees meer