In sprookjes en legendes stuiten avonturiers vaak op een vervloekte schat. Toen duikers in 2014 een bijna puntgave zeventiende-eeuwse jurk in het Palmhoutwrak bij Texel vonden, konden ze hun geluk niet op. Maar inmiddels is de magie van de jurk veranderd in een vloek: duikers, archeologen en het Rijk botsen met elkaar over de vondst op de zeebodem. Regisseur Arnold van Bruggen maakte er de driedelige documentaireserie De jurk en het scheepswrak over.
Hoe uniek is de vondst van het wrak bij Texel?
‘Het gebied waar het Palmhoutwrak is gevonden, is een onderzees rijksmonument. En niet voor niets; in de zeventiende- en achttiende eeuw lagen hier in de hoogtijdagen tientallen tot honderden schepen die vanuit de Zuiderzee kwamen om vers water, landbouwproducten en bier in te laden. Ze meerden aan voor de Texelse kust totdat de wind gunstig was om verder te varen. Maar bij een flinke storm ging het vaak mis. Er zijn gruwelijke nachten geweest waarin alle aangemeerde schepen ten onder gingen – hier komt ook de voornaam Tesselschade vandaan. Het wrak op deze locatie is dus niet uniek, maar de vondsten uit het schip wel.’
Meer historische verhalen lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Wat maakt die vondsten zo bijzonder?
‘Na een scheepsramp werd er normaal gesproken direct veel kostbare lading van het schip gehaald. Bij het Palmhoutwrak is dat niet gebeurd; een teken dat het schip meteen ten onder is gegaan. Ik noem het wrak een “onderzees Pompeï”, de goed geconserveerde lading aan boord geeft een dwarsdoorsnede van de zeventiende eeuw. Het Palmhoutwrak is als het ware een tijdscapsule. De jurk die in het wrak lag is werkelijk uniek; er bestaat wereldwijd geen zeventiende-eeuwse jurk die zo intact is gebleven. Hoe dat precies komt blijft een mysterie, maar het is aannemelijk dat de jurk zuurstofvrij verpakt was. Andere jurken uit die tijd zijn door de eeuwen heen gerepareerd of versteld, waardoor er weinig van het origineel overbleef.
De gaafheid van de jurk maakt het tot een schitterend object. Dat kom door de schoonheid van het kledingstuk – de gouden glimmende stof en de enorme hoeveelheid aan kleuren – en door het persoonlijke van het object. De jurk is ooit van iemand geweest, dat spreekt tot de verbeelding.’
Hoe is het wrak gevonden?
‘In 2009 ontdekte een groep hobbyduikers op Texel het wrak. Ze maakten er melding van bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE), maar toen daar niets mee werd gedaan besloten ze in 2014 zelf te gaan graven. Zo is de jurk boven water komen. Het wrak is eigendom van de provincie en het zelf naar boven halen van spullen is illegaal. Het is doodzonde dat het wrak nooit officieel is opgegraven door de RCE, dan hadden we nu meer gegevens over de geschiedenis van het wrak.’
Hoe kwam het dat er niets met de melding van de duikers gedaan werd?
‘Het was een combinatie van onderbezetting, te weinig geld en te weinig prioritering bij de RCE. Met behulp van radartechnologie probeert de RCE elk jaar zoveel mogelijk wrakken in kaart te brengen, maar met de 60.000 vierkante kilometer aan kunstwater is elk wrak er een uit duizenden. Ze voelden zodoende geen prioriteit om het Palmhoutwrak verder te onderzoeken na de melding.’
De RCE was er zeker niet blij mee dat de duikers toen maar op eigen houtje aan de slag gingen?
‘Het kwam aanvankelijk tot een behoorlijke clash tussen de duikers en de conservatoren en archeologen. Zonder de duikers was dit wrak niet gevonden, maar de erfgoedspecialisten waren er allerminst blij mee dat ze de vondsten geheel tegen de wet in naar boven hadden gehaald. De duikers zijn niet met zorg en respect voor de archeologische vondsten te werk gegaan. In 2019 bleek bovendien, tot grote ontsteltenis van de rijksdienst en de provincie, dat de duikers een enorme hoeveelheid waardevolle vondsten hadden achtergehouden. Ze hadden altijd zonder restricties hun hobby nagejaagd en waren gewend hun vondsten te houden of uit te delen aan familie. De teruggave van de objecten ervoeren de duikers als vernederend; ze geven in de documentaire aan dat ze de vrijheid in het duiken zijn kwijtgeraakt.’
Is het nog goed gekomen tussen de onderlinge partijen?
‘Na de ontdekking van het Palmhoutwrak werden de duikers meegesleurd in een ambtelijk circus van vergaderingen en bijeenkomsten. Na een lang polderoverleg tussen verschillende betrokken instanties is er met veel pijn en moeite besloten dat de duikers niet vervolgd worden als de provincie de vondsten accepteert.
De objecten die de duikers zonder zorg hadden meegenomen, werden door een leger aan wetenschappers met de grootste zorg en meest geavanceerde methoden onderzocht. Dat hielp de duikers te begrijpen wat de toegevoegde waarde van wetenschap en een gecontroleerde opgraving is. Maar dat heeft wel veel tijd gekost.
Andersom hebben de wetenschappers ook geleerd van de manier waarop de duikers met de objecten omgingen. De mouw van de jurk, die een van de duikers thuis in de wasmachine stopte, kwam er verrassend goed uit. Een gevaarlijk experiment dat de wetenschappers zelf nooit gedaan zouden hebben, maar wat achteraf gezien heel interessant was. Een deel van de vondsten, waaronder de jurk, ligt momenteel tentoongesteld in het lokale Texelse museum Kaap Skil en daar zijn de duikers erg trots op.’
Kan deze documentaire helpen om vergelijkbare vondsten voortaan in betere banen te leiden?
‘Het is zonde dat er nog zoveel onontdekte schatten op de bodem liggen en ik hoop dat deze documentaire aanzet tot het bergen van meer scheepswrakken. Het Palmhoutwrak is 40 meter lang en het bergen van de lading is een enorme klus. Het zou daarom fantastisch zijn als het schip in zijn totaliteit geborgen kan worden. Dan kan je het schip aanschouwen én komen alle prachtige vondsten boven water. Wie weet wat we dan nog vinden.’
De documentaire en podcast ‘De jurk en het scheepswrak’ zijn vanaf 3 april te zien en beluisteren via NPO2.
Voor informatie ga naar: www.dejurkenhetscheepswrak.nl
