Honderdduizenden Nederlanders raakten tijdens de Koude Oorlog direct of indirect betrokken bij de geopolitieke strijd tussen Oost en West. Van BVD’ers die de Russische ambassade in de gaten hielden tot toeristen die voor spion werden aangezien en vrouwen die hun liefde voorbij het IJzeren Gordijn zochten. In de nieuwe televisieserie Koude Oorlog haalt de redactie van Andere Tijden de verhalen van deze Nederlanders boven water.
Tot verbazing van de makers is het een andere geschiedenisserie geworden dan ze van tevoren hadden gedacht. Een aantal geïnterviewden lijkt vooral met een gevoel van nostalgie terug te kijken op de Koude Oorlog. ‘Het gaf een soort duidelijkheid’, vertelt presentator Hans Goedkoop. ‘Je wist precies waar je voor of tegen was. Dat is een soort overzichtelijkheid waar je nu met weemoed aan terug kunt denken.’
Meer lezen over de Koude Oorlog? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Is dit het perfecte moment voor een serie over de Koude Oorlog?
‘Het dertigjarig jubileum van het einde van de Koude Oorlog is natuurlijk een goede aanleiding. Maar de onderliggende reden voor deze serie is dat we nu al een aantal jaar in een nieuwe geopolitieke strijd dreigen te raken. Dit keer draait dat vooral om China, maar ook nog steeds om de Russen. Moskou zet landen als Moldavië onder druk om een vrijhandelsakkoord met de EU te schrappen, anders draaien ze de gaskraan dicht. Dat soort geopolitieke trucjes komen ons zeer vertrouwd voor.
Hoewel je van een imperiale macht als China verwacht dat ze ook op cultureel niveau invloed willen uitoefenen, doen ze dat buiten Azië nog niet. Dat probeerde Rusland in de Koude Oorlog wél. In een van de afleveringen gaat het bijvoorbeeld over het belang van schaken. De supermachten wilden niet alleen laten zien dat ze de sterkste waren, maar ook de mooiste en meest begaafde. Het ging om superioriteit op alle fronten.’
Welke verhalen vertelt deze serie?
‘Het zijn losse verhalen over de ervaringen van Nederlanders. Je kunt grote geschiedenissen vertellen over de Koude Oorlog, maar die verhalen zijn al gemaakt. Daarom dachten wij: “Wat nu als we het omdraaien? Wat merkte je als Nederlander van deze geopolitieke strijd?”’
Zijn er veel van dat soort verhalen?
‘Zeker, honderdduizend vrijwilligers hielden zich voor allerlei overheidsdiensten bezig met dit conflict. Neem bijvoorbeeld de Russische toestellen die onder de Nederlandse radar konden vliegen. Overal in het land werden wachttorens opgesteld, vanaf waar militairen en vrijwilligers die vliegtuigen in de gaten hielden. Als ze een Russisch toestel zagen, gaven ze dat onmiddellijk door aan een controlekamer in een bunker. Daar stond een enorme tafel met de kaart van Nederland erop. Eromheen stonden vrouwen – als een soort croupiers aan een roulettetafel – vliegtuigjes over de kaart te duwen. Dat waren gewone burgers, en er waren vele tienduizenden Nederlanders die dit soort vrijwilligerswerk deden.
Mensen werden daar door hun werkgever zelfs voor vrijgemaakt. Ze mochten niet ontslagen worden vanwege hun nevenactivtiteiten, omdat ze zich inzetten voor het nut van het algemeen. Er waren dus veel mensen betrokken bij de Koude Oorlog, maar omdat de strijd nooit uitbrak, vergeten mensen snel weer wat ze gedaan hebben. Dit zijn het soort verhalen dat snel verloren dreigt te gaan.’
Wat is het meest bijzondere verhaal dat jullie vonden?
‘Het ongelofelijke verhaal over een Nederlandse man die als toerist naar Oost-Duitsland ging en daar in de gaten werd gehouden door de Oost-Duitse politie. Die tuigde van alles op om hem in de val te lokken. Agenten bouwden wachthuisjes vanuit waar ze hem in de gaten hielden, die sindsdien nooit meer gebruikt zijn. Ze lieten zelfs speciale treinen met tanks erop langsrijden om te kijken hoe hij daarop zou reageren en of hij zijn fototoestel tevoorschijn zou halen. De verdenking leidde ertoe dat hij zowel door de Duitsers als door de Nederlandse overheid niet meer vertrouwd werd.’
Soms lijken de geïnterviewden nostalgisch terug te blikken op de Koude Oorlog.
‘Het is een andere serie geworden dan we dachten. We verwachtten dat dit voor Nederlanders een hele heftige tijd was. Een tijd vol spanning waarin mensen het knagende gevoeld hadden dat de vijand overal op de loer kon liggen. Maar het vreemde aan de Koude Oorlog is dat het nooit een warme oorlog is geworden. Uiteindelijk bereidde iedereen zich voor op iets dat – godzijdank – nooit gebeurd is. Omdat het conflict met een sisser afliep, worden mensen al gauw nostalgisch.
Zelfs de mensen die vertellen dat ze BVD-agenten op bezoek kregen die gaatjes in de muur boorden om de buren af te luisteren, lijken achteraf niet erg onder de indruk. Zij woonden naast serieuze Oost-Duitse spionnen, maar dat nieuws zorgt achteraf vooral voor verbazing en ongeloof, niet voor een gevoel van gevaar.’
De Nederlanders waren niet als de dood voor de Russen?
‘Aan het begin van de jaren zestig heerst er wel angst over een mogelijke atoomoorlog. De overheid stuurt dan folders rond waarin staat dat je onder een laken plat op de grond moet gaan liggen als de bom valt. Zelf herinner ik me uit mijn kindertijd dat we in 1968 ineens allemaal naar de televisie moesten kijken: ze zonden de Russische inval in Tsjecho-Slowakije uit. Dat was een eng moment.
De Koude Oorlog was dus wel aanwezig, maar in hoeverre het ook echt dreigend was, hing van het moment af. Dat zie je terug in de verhalen in deze serie: de Koude Oorlog was gewoon een fact of life. De wereldwijde schaal van het conflict maakte het zó abstract, dat je je bijna niet kon voorstellen dat het op een dag voor je neus belandde. Het leidde tot een soort vervreemding: je las erover in de kranten, maar daarmee was het nog geen werkelijkheid. Impliciet is dat waar deze serie over gaat: wat snapten we nou eigenlijk van wat er gebeurde?’
Jullie spreken ook met oud BVD-medewerkers. Willen zij wel over hun methodes praten?
‘Tot op zekere hoogte. Ze vertellen bijvoorbeeld wel dat ze de Russische ambassade in Den Haag in de gaten hielden maar willen niet prijsgeven vanaf waar ze dat deden. Dat zijn eigenlijk geen staatsgeheimen meer, maar een oud-mederwerker doet desgevraagd wel keurig alsof zijn neus bloedt. Er zijn ongetwijfeld BVD-praktijken die we niet kennen en niet mogen weten.’
Welke aflevering is uw favoriet?
‘De aflevering over liefdes over en weer vind ik erg mooi. Er ontstonden relaties tussen mensen uit beide kampen. Zo ging een Nederlandse vrouw bij haar vriend in de DDR wonen en nam een andere vrouw een Oost-Duitse man mee naar Nederland. Na het verkrijgen van een Nederlands paspoort bleek de liefde echter snel versleten. Dat gebeurde vaak tijdens de Koude Oorlog: veel verhoudingen werden ontbonden zodra ze niet meer nodig waren.’
Kunnen we meer van dit soort specials verwachten van Andere Tijden?
‘We blijven twee van dit soort series per jaar maken, en in plaats van de gewone Andere Tijden komen daar tien speciale afleveringen bij. Series moeten tegenwoordig bingeable zijn: je moet het in één ruk uit kunnen kijken. Juist doordat je de Koude Oorlog door de ogen van doodgewone burgers beleeft, kijkt de serie ontzettend lekker weg. Als kijker raak je betrokken bij de verhalen en stel je jezelf de vraag: wat als mij dit zou overkomen? In het huidige geopolitieke klimaat is het goed om stil te staan bij wat we doen als we in een nieuwe Koude Oorlog verzeild raken.’