De stelling

Anton van Hooff:

‘Het is niet zonder meer waar dat een economische crisis tot radicalisering van het electoraat an sich leidt. Zo boekten links-radicale partijen in de jaren dertig slechts weinig winst. Het is juister te stellen dat economische crises een electorale ruk naar rechts over een breder spectrum veroorzaken. We moeten dus niet alleen naar de opkomst van rechts-radicale partijen kijken, maar ook naar de ontwikkelingen binnen de middenpartijen.

De populariteit van de NSB in de jaren dertig mag dan relatief bescheiden zijn geweest, zij vormt niet het hele verhaal. Ook de ARP van Colijn profiteerde van een rechtser geworden electoraat. Colijn was de ‘sterke’ man waaraan behoefte ontstond. Want in tijden van crisis tonen veel kiezers een voorkeur voor sterk, autoritair leiderschap en op het oog eenvoudige oplossingen.
Ook nu zien we dat gematigd rechtse partijen Wilders de wind uit de zeilen proberen te nemen door zich harder op te stellen tegenover moslims. Deze neiging is van alle tijden. Niet alleen moslims en joden zijn er het slachtoffer van geworden, ook christenen. Zij kregen, ten tijde van Nero, de schuld van de grote brand van Rome. En toen het Romeinse rijk verzwakte, werd het ideaal van romanitas of “de Romeinse identiteit” populair.’

Ruth Oldenziel:

‘Ik neem aan dat deze stelling verwijst naar de Europese verkiezingen. Maar naast de PVV waren D66 en GroenLinks de grote winnaars. Die laatste twee partijen zou ik toch echt niet radicaal willen noemen. Het is veel eerder zo dat de Europese parlementsverkiezingen het karakter van een referendum hebben aangenomen, waarbij slechts twee keuzes mogelijk zijn: voor of tegen Europa. Kiezers stemden dus voor partijen die een eenduidig pro- of anti-Europa geluid lieten horen.
Je kunt je bovendien afvragen of er wel zo’n directe relatie bestaat tussen economie en extremisme. Zie de Verenigde Staten, dat economisch in zeer zwaar weer is beland. Toch zijn de presidentsverkiezingen overtuigend gewonnen door een man van het midden: Obama.
Dat de nazi’s in Duitsland de macht konden grijpen, had eerder te maken met de extreme omstandigheden. Bij de Rijksdagverkiezingen van 1933 was de werkeloosheid in Duitsland opgelopen naar 52 procent. Een paar jaar eerder, in 1930, was dat nog ‘maar’ 14 procent geweest. De NSDAP haalde daardoor 44 procent van de stemmen, tegenover 24 procent in 1930. Dat de nazi’s aan de macht kwamen had dus vooral te maken met de timing van de verkiezingen. Meer in ieder geval dan met de slechte economie, want die was al jaren slecht.’

James Kennedy:

‘Ik denk niet dat de huidige politieke situatie vergelijkbaar is met die in de jaren dertig. Toen behaalden radicale partijen in Nederland wel enige verkiezingswinst, maar zeer groot werden ze niet. De NSB kreeg op haar hoogtepunt, bij de verkiezingen voor de Provinciale Staten van 1935, 7,8 procent van de stemmen. De communisten kenden slechts een bescheiden groei.
Een opvallend kenmerk van de economische crisis in de jaren dertig is juist dat de dominante partijen – socialisten, katholieken en protestanten – zo goed overeind bleven. Dat zag je ook in andere landen met een sterk ontwikkelde democratische traditie en partijcultuur, zoals de Verenigde Staten. In landen waar deze traditie minder sterk was geworteld – naast Duitsland: Estland, Oostenrijk, Spanje en in mindere mate Frankrijk – vonden radicale groeperingen veel meer gehoor.
Nu zie je dat de dominante partijen in Nederland het juist wél moeilijk hebben. CDA, PvdA en VVD zijn gezamenlijk flink verzwakt uit de Europese verkiezingen tevoorschijn gekomen. Daarentegen laat het antidemocratische radicalisme van de jaren dertig zich nu veel minder beluisteren. Ook geloof ik niet dat de populariteit van Wilders – die ik liever een populist noem, wat een breder begrip is dan radicaal – uit de economische crisis voortkomt. Het succes van de PVV heeft diepere oorzaken.’