De rechtszaak tegen Adolf Eichmann

Ik sta hier niet alleen. Met mij op deze plaats en dit uur staan 6 miljoen beschuldigers

Met deze woorden begint de Israëlische procureur-generaal Gideon Hausner zijn inleidende speech in een van de spraakmakendste strafzaken na de Tweede Wereldoorlog: het proces tegen Adolf Eichmann, organisator van de transporten naar de vernietigingskampen. In een korte verklaring wijst de rechtbank de bezwaren van de verdediger van de verdachte, de Keulse advocaat Robert Servatius, over de incompetentie van de rechters en de legaliteit af, waarna het proces begint. 

Vanuit zijn kogelvrije glazen kubus, die hem gedurende het hele proces tegen de woedende buitenwereld moet beschermen, luistert Adolf Eichmann schijnbaar onaangedaan naar de vijftien punten van de verschrikkelijke tenlastelegging. In de tjokvolle zittingszaal in het nieuwe Beit Ha Am-gebouw (het gemeenschapscentrum) in Jeruzalem houden honderden journalisten, tolken en toeschouwers vanuit de hele wereld hun adem in.

‘Niet schuldig’

Eichmann wordt aangeklaagd voor misdrijven tegen het Joodse volk, misdrijven tegen de mensheid, oorlogsmisdrijven en lidmaatschap van een vijandige organisatie. Op ten minste twaalf van de vijftien gronden staat de doodstraf. De huiveringwekkende lijst van verschrikkingen – miljoenen vergaste Joden, honderdduizenden doden in werkkampen, abortussen op zwangere vrouwen, deportatie van een half miljoen Polen, Slovenen en zigeuners – valt als een ijskoude douche over de geschokte zaal.

Schuld zal Eichmann, op alle vijftien punten, blijven ontkennen

‘Hebt u de aanklacht op de eerste zittingsdag gehoord?’ vraagt de president van de rechtbank aan Eichmann.

‘Jawohl!‘ antwoordt hij.

‘Bent u schuldig of onschuldig op het eerste punt?’

Eichmann: ‘Im Sinne der Anklage nicht schuldig‘ (‘Als bedoeld in de tenlastelegging niet schuldig’).

Schuld zal Eichmann, op alle vijftien punten, blijven ontkennen.

Gedrogeerd en ontvoerd

Een klein jaar eerder – op 11 mei 1960 – wordt de na de oorlog uit Duitsland gevluchte Eichmann door de Mossad, de Israëlische geheime dienst, voor zijn huis in Buenos Aires overvallen en ontvoerd. Een week wordt hij in een zogeheten ‘veilig huis’ verhoord. Uiteindelijk ondertekent Eichmann een verklaring waarin hij akkoord gaat met zijn transport naar en berechting in Israël. De zwaar gedrogeerde Eichmann wordt, verkleed als El Al-piloot, door de Israëlische agenten een El Al-lijnvliegtuig binnengedragen en het land uit gesmokkeld. Enkele dagen later landt Eichmann op Israëlische bodem.

Het belangrijkste is dat Eichmann berecht wordt

De wereld reageert verdeeld op zijn ontvoering. De Argentijnse overheid is in alle staten vanwege de inbreuk op haar soevereiniteit en de illegale ontvoering van een van haar ingezetenen. De Telegraaf schrijft op 28 mei 1960: ‘Het proces, niet het gerecht is belangrijk. Voor gerechtigheid en als waarschuwing voor toekomstige generaties kan de arm van de wet niet lang genoeg zijn.’ En de Amerikaanse Herald Tribune reageert: ‘Bij de beoordeling of zijn verwijdering uit Argentinië legaal of illegaal is, stuit men onmiddellijk op een onplezierig dilemma tussen de regels van wettigheid en de eisen van rechtvaardigheid. Het belangrijkste is dat Eichmann berecht wordt.’

Informatie over de Holocaust

Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog verzamelt een enkeling binnen de Israëlische geheime dienst informatie over voortvluchtige nazi’s. Tot grootscheepse aandacht voor – of een speciaal proces vanwege – de grote moord op de Joden is het in 1960 nog niet gekomen. Weliswaar waren de concentratiekampen tijdens de Neurenberg-processen (20 november 1945-1 oktober 1946) een belangrijk thema, maar de systematische en planmatige moord op 6 miljoen Joden werd toen niet uitputtend behandeld. In het eindoordeel van het Neurenberg-proces besloeg de verslaglegging over de genocide vijf van de honderd pagina’s. 

In het Eichmann-proces komt ‘alles’ voor het voetlicht

In het Eichmann-proces komt ‘alles’ voor het voetlicht: de verhalen van de overlevenden, de bureaucratie van het Derde Rijk, de tienduizenden medeplichtigen en de gewoonheid van de dader. De aanklager hoort getuige na getuige, 112 in totaal, en voert meer dan 1600 documenten op. 

Eichmanns verdediger kan weinig tegen de aanklachten inbrengen. Door de specifieke vraagstelling van de drie Israëlische rechters worden langzaam maar zeker de organisatie van de moord op de Joden, de rol van Eichmann daarin en zijn werkmethodes onthuld. De getuigenissen van overlevenden zijn schrijnend.

Doodsfabrieken

Gabriel Bach was tijdens het Eichmann-proces officier van justitie en assistent van Hausner. Hij was verantwoordelijk voor het negen maanden durende vooronderzoek. ‘Iedere dag las ik honderden documenten, vooral uit de Duitse nazi-archieven. Al die ambtelijke taal kwam erop neer dat enorme doodsfabrieken met efficiënte aanvoerlijnen werden opgericht. Grote aantallen Joden werden direct na aankomst in het vernietigingskamp op bijna onzichtbare wijze “opgelost”. Eichmann werd in de documenten de verantwoordelijke genoemd. In een brief aan een officier spoort Eichmann hem zelfs aan om vooral de Joodse kinderen te deporteren, want zij waren de toekomstige wrekers en vijanden van het rijk.’

Nog nooit luisterde de mensheid zo massaal via radio, tv en kranten naar een terechtzitting

Het proces tegen Eichmann duurt slechts vier maanden, maar nooit luisterde de mensheid zo massaal en direct via radio, tv en kranten naar een terechtzitting. In de rechtszaal lopen de emoties soms zo hoog op – toeschouwers staan op en schreeuwen naar de zo gehate administrateur van de Holocaust – dat de president van de rechtbank tot stilte moet manen. 

En al is het Eichmann-proces niet het showproces dat de Israëlische minister president Ben Gurion van tevoren had gepropageerd – de rechters blijven strikt binnen de grenzen van de tenlastelegging – toch heeft het een enorm effect op de Joodse bevolking. Eindelijk worden het stilzwijgen en het taboe rond de Holocaust in Israël doorbroken.

Iedereen heeft een eigen verhaal

Dvora Etlin, overlevende van de Holocaust en een van de toeschouwers van het Eichmann proces, herinnert zich: ‘Tot dat moment was er bij ons niet over de Holocaust gesproken. Het Eichmann-proces dwong ons om onze kinderen over de concentratiekampen te vertellen. Maar zij waren in Israël geboren, en getraind om terug te vechten en hun land te verdedigen. Ze begrepen niets van de volgzaamheid waarmee Joden hun fatale lot tegemoet waren gegaan. Hoe hadden wij deze massamoord op 6 miljoen mensen kunnen toelaten?’

Het Eichmann-proces dwong ons om onze kinderen over de kampen te vertellen

Volgens Etlin, die uit een transport naar Auschwitz was gevlucht, was het onderwerp erg pijnlijk. ‘Ik voelde me schuldig tegenover mijn moeder, die de Holocaust niet had overleefd. Zij dacht dat ik tijdens mijn vlucht was doodgeschoten en ging zonder enig verzet op transport. Begrijp je? Iedere overlevende heeft zijn eigen verhaal, maar we hebben allemaal een schuldgevoel omdat wij er nog zijn en zij niet.’

Persoonlijke betrokkenheid

Ook het openbaar ministerie – bestaande uit Duitse en Poolse Joden – kampte met momenten van persoonlijke betrokkenheid. Gabriel Bach: ‘Er waren afschuwelijke verhalen, maar één verhaal trof mij diep. In 1942 was er nogal wat oppositie van de Joden tegen de deportatie. Om die te vergemakkelijken, verplichtte Eichmann alle Joden bij aankomst in de vernietigingskampen om een ansichtkaart met een gedicteerde mededeling aan thuis achtergebleven familieleden te sturen, zodat die snel zouden volgen. Onze getuige, dr. Foldi, had zo’n kaart ontvangen en ging met zijn gezin op transport naar Birkenau.

Het openbaar ministerie kampte met momenten van persoonlijke betrokkenheid

Bij aankomst werden zijn vrouw en dochtertje in de linkerrij ingedeeld; Foldi en zijn zoontje in de rechterrij. Maar het jongetje huilde om zijn moeder en werd door een officier naar de andere rij gestuurd. Foldi was bang dat het kind de moeder niet zou vinden in de mensenmassa, maar ineens zag hij het vuurrode jasje van zijn dochtertje dat uitstak als een baken. Het jasje verdween langzaam door de poort. De linkerrij ging naar de gaskamers. Foldi heeft zijn vrouw en kinderen nooit meer gezien. Dit verhaal deed mijn adem stokken. Ik had net die dag een rood jasje voor mijn dochtertje gekocht.’

Wie was Eichmann?

Een raadsel dat het proces niet oploste en dat nog steeds een bron voor vele speculaties en publicaties vormt, is de vraag wie die kalme, kalende persoon in de glazen kubus was.

Velen beweerden dat Eichmann het vleesgeworden kwaad was

Eichmann, tijdens het proces 55 jaar, kwam over als een vermoeide ambtenaar met zenuwtrekjes, niet als het brein achter een organisatie die miljoenen mensen de dood in heeft gejaagd. De jonge Harry Mulisch, die het proces voor Elsevier als verslaggever volgde, gaf een lucide typering: ‘Wanneer men een leeg SS-uniform in een kooi zou zetten, een SS-pet erboven zwevend, zou men een verdachte van grotere werkelijkheid hebben.’ 

Velen beweerden dat hij het vleesgeworden kwaad was; anderen, zoals de Amerikaanse auteur en controversiële journaliste Hannah Arendt, beschreven Eichmann als een doorsnee-mens, een kleine, maar ambitieuze bureaucraat die door een totalitaire staat werd verleid. 

Befehl ist Befehl

Aannemelijker is dat Eichmann zich in de loop der tijd heeft ontwikkeld van een streber, een op carrière gerichte ambtenaar, tot een geobsedeerde bureaumoordenaar, iemand die er vanachter zijn schrijftafel behagen in schept om mensen met een pennenstreek te vermoorden. 

Eichmann zag zichzelf als Befehlsempfänger

Eichmann zag zichzelf als Befehlsempfänger, een ambtenaar die gedwongen was om bevelen uit te voeren, want Befehl ist Befehl. Zijn geweten pleitte hij vrij met de theorie van de gespleten persoonlijkheid. ‘Ik ben niet het monster dat men van mij heeft gemaakt. Ik ben een slachtoffer van een rechtelijke dwaling,’ schrijft hij in zijn gevangenismemoires.

Ik heb geen spijt

Maar in zijn door Life Magazine in december 1960 gepubliceerde geheime interview met de Nederlandse journalist en oud-SS’er Willem Sassen laat hij een ander geluid horen. Hij vertelt enthousiast hoe hij de tijdschema’s voor de vernietiging van de Joden zelf opstelde en met trots geeft hij toe dat hij de expert was op het gebied van massatransporten. ‘Als ik het allemaal samenvat,’ concludeert Eichmann, ‘dan moet ik toegeven dat ik geen spijt heb. Hitler was zo’n geweldig capabele man. Nee, ik moet eerlijk bekennen dat als we alle 10 miljoen Joden hadden gedood, ik zou zeggen: “Goed, we hebben een vijand vernietigd”.’

Als ik het allemaal samenvat, dan moet ik toegeven dat ik geen spijt heb

De rechtszaak tegen Eichmann wordt in augustus 1961 afgesloten. Het vonnis van de rechtbank op 11 december 1961 verklaart Eichmann op alle vijftien punten schuldig en ziet hem als de sleutelfiguur in de Endlösung. Hij krijgt de doodstraf. De Israëlische krant Maariv schrijft de volgende dag: ‘Eichmann moet sterven – niet omdat we bloeddorstig zijn of wraakzuchtig, maar omdat gerechtigheid dat dicteert.’

De laatste woorden van Eichmann

Eichmanns advocaat gaat tevergeefs tegen het vonnis in beroep. De doodstraf door ophanging wordt op 31 mei 1962 voltrokken. Eichmanns laatste woorden: ‘Lang leve Duitsland, lang leve Oostenrijk, lang leve Argentinië. Ik moest de bevelen van de oorlog en voor mijn vlag uitvoeren.’

Ik moest de bevelen van de oorlog en voor mijn vlag uitvoeren           

Adolf Eichmann heeft geen graf. Zijn lichaam werd verbrand en zijn as werd ver buiten Israëls territoriale wateren op zee uitgestrooid. Het is de enige keer dat in Israël de doodstraf is voltrokken.