Sommige boeken van bekende Nederlandse en buitenlandse historici zijn ten onrechte in vergetelheid geraakt. De vijfde aflevering in een serie over klassiekers die zich onderscheiden door levendigheid en leesbaarheid: Garrett Mattingly’s The Defeat of the Spanish Armada.
De overwinning op de Spaanse Armada (1588) behoort zonder twijfel tot de belangrijkste lieux de mémoire uit de Engelse geschiedenis. Twaalf jaar geleden werd dit heuglijke feit dan ook met veel tam tam herdacht, hoewel logischerwijs meer in Engeland dan in Spanje. Ook in Nederland werden toen enkele publicaties (her-)uitgebracht, waaronder Garrett Mattingly’s The Defeat of the Spanish Armada. Deze oorspronkelijk in 1959 verschenen klassieker is een van de meest leesbare boeken ooit geschreven. Al spoedig nadat de eerste oplage de Angelsaksische markt had veroverd, werd het boek in het Nederlands vertaald. De herziene druk uit 1988 kwam overigens – zo gaat dat tegenwoordig, zeker met uitgaven ter gelegenheid van een herdenking – binnen de kortste keren in de schappen van De Slegte terecht. Een paar jaar geleden kwam daar nog een nieuwe korting overheen: het boek was voor slechts een rijksdaalder verkrijgbaar. De restanten zullen inmiddels wel gesneuveld zijn in de papiermolen.
Het idee voor het boek stamt uit het begin van de Tweede Wereldoorlog. Als zovelen was de Amerikaan Mattingly in 1940 diep onder de indruk van een dreigende invasie van de Duitsers in Engeland. De parallel met de Armada drong zich al snel op. In zijn voorwoord karakteriseerde Mattingly het zestiende-eeuwse conflict tussen Engeland en Spanje als een strijd tussen the forces of light and the forces of darkness, het begin van een armageddon zelfs. Traditionele Engelse historici zien het conflict als een clash of civilizations, waarbij het voortbestaan van het Noord-Europese protestantisme op het spel stond.
Lijkt het duidelijk aan welke kant Mattingly stond, de schijn bedriegt hier toch enigszins. Mattingly, een gelovig katholiek, had iets met losers in de geschiedenis. De zo tragisch aan haar einde gekomen katholieke koningin Maria Stuart, op last van Elisabeth onthoofd, kon bijvoorbeeld op zijn sympathie rekenen. Maria’s onthoofding, in het eerste hoofdstuk beeldend beschreven, is de trigger die Mattingly’s verhaal in gang zet.
Het boek is opgezet als een toneelstuk; de gebeurtenissen komen op scenische wijze voor het voetlicht. Zo zien we Maria in al haar waardigheid naar het schavot schrijden. Maar ze had nog wat onder de pet. Als na de onthoofding de beul het hoofd van Maria aan het publiek wil tonen, blijkt dat hij alleen haar pruik in handen heeft. Het hoofd zelf was van de verhoging gerold, ‘verschrompeld, verlept en grauw, met hier en daar een zilverwitte stoppel op de kleine glanzende schedel’.
We krijgen een verslag van de gebeurtenissen van dag tot dag – de lezer waant zich midden in de geschiedenis. De verschillende hoofdsteden worden van Maria Stuarts tragische verscheiden op de hoogte gebracht. Dat kon enige tijd in beslag nemen: het duurde soms meer dan week voordat de koerier op de plaats van bestemming was. De leiders van de grote landen beraden zich vervolgens over de te nemen stappen.Mattingly ziet, nog geheel in traditionele zin, de wereldpolitiek als een schaakspel van wereldleiders, waarin pionnen worden vooruitgeschoven en soms zelfs geofferd.
De auteur is met name sterk in de psychologische karakterisering van de hoofdfiguren. Elisabeth wordt bijvoorbeeld neergezet als een weinig besluitvaardige figuur. Zij is zo iemand die hoopt dat ‘de tijd’ alles zal oplossen. Mattingly schrijft compacte zinnen en levert ook krachtige hoofdstuktitels – een genot om te lezen.
Kan Mattingly’s zeer populair geschreven boek echter wel serieus genomen worden? De meeste vakhistorici hebben de neiging om deze vraag met nee te beantwoorden. Geschiedenis is per slot van rekening een wetenschap. Historici moeten zich daarom bedienen van een stevige portie jargon, zodat hun werk alleen begrijpelijk is voor een kleine kring van ingewijden. En hun boeken moeten natuurlijk voorzien zijn van een indrukwekkend notenapparaat. Pas dan stelt het allemaal wat voor. Tegen deze mentaliteit heeft Garrett Mattingly zich altijd verzet. Hij wantrouwde de academische circuits. Zolang het klassiekers oplevert, is dit toe te juichen. Want natuurlijk: anders dan veel historici schijnen te denken, wil populair niet per definitie zeggen: oppervlakkig.
Mattingly toont zich in The Defeat een intelligent auteur. In het boek wordt een dramatische gebeurtenis in de bredere context van de zestiende-eeuwse wereldpolitiek geplaatst. The Defeat is een overtuigend staaltje van Mattingly’s evocatieve kracht. Lezen dus!
The Defeat of the Spanish Armada door Garrett Mattingly. Londen: Jonathan Cape, 1959.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
