De Zweedse koning Karel XII dacht dat hij tsaar Peter de Grote kon verslaan, maar hij verkeek zich op de barre Russische winter. Op 27 juni 1709 delfde hij het onderspit bij het Oekraïense stadje Poltava. Het was de beslissende slag in de Grote Noordse Oorlog en het begin van de Russische hegemonie in Oost-Europa.
In de Grote Noordse Oorlog (1700-1721) stonden twee ambitieuze kemphanen tegenover elkaar. Karel XII werd in 1697 op 15-jarige leeftijd tot koning van Zweden gekroond. Hij was idolaat van zijn illustere voorganger Gustaaf II Adolf. Die had aan het begin van de eeuw met klinkende militaire overwinningen het fundament gelegd voor de Zweedse heerschappij over het Oostzeegebied. Toen Karel XII de Zweedse troon besteeg, omvatte zijn koninkrijk ruwweg het huidige Zweden, Finland, Estland, Letland en diverse steden aan de noordkust van Polen en Duitsland. De Oostzee was een Zweedse binnenzee. Maar Karel XII wilde meer. Hij wilde dolgraag in de voetsporen van Gustaaf II Adolf treden.
Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
In Rusland nam Peter de Grote in 1696 plaats op de tsarentroon. De 23-jarige tsaar wilde het enorme economische potentieel van zijn uitgestrekte rijk gebruiken om het grondig te moderniseren, maar had één groot probleem: Rusland had geen fysieke toegang tot de Oostzee, de poort naar internationale handelsroutes. Zijn voorgangers hadden verwoede pogingen gedaan om dat voor elkaar te krijgen, maar waren in een reeks van Noordse Oorlogen keer op keer verslagen door de Zweden en hun bondgenoten. Peter had in een paar jaar tijd met hulp van Nederlandse, Engelse en Pruisische experts een nieuw modern Russisch leger opgebouwd. Hij was vastberaden om de Zweedse hegemonie te doorbreken.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Poltava was deel van bliksemcampagne
Tsaar Peter dacht een gemakkelijke kluif te hebben aan de jonge koning Karel. Toch sloot hij ook een bondgenootschap met de andere concurrenten van Zweden in het Oostzeegebied: het koninkrijk Denemarken-Noorwegen en het Pools-Litouwse Gemenebest, waar de Saksische keurvorst Augustus II de scepter zwaaide. Zij hadden allemaal hun eigen appeltjes te schillen met Zweden en in 1700 verklaarden ze het samen de oorlog. De overwinning leek slechts een kwestie van tijd.
Held van de Oekraïners
In 1654 hadden de Oekraïense kozakken hun lot verbonden met Rusland om een einde te maken aan de Poolse overheersing. Maar ze kregen er al snel Russische overheersing voor terug. Daarom ruilde hetman Ivan Mazepa zijn nauwe vriendschap met Peter de Grote in voor een bondgenootschap met Karel XII.
De Russische tsaar reageerde furieus op het verraad van Mazepa, die overleed in Bender, waar hij met Karel naartoe was gevlucht. Opstandige kozakken werden verjaagd en Mazepa’s residentie Batoeryn werd met inwoners en al weggevaagd. Vanuit Sint-Petersburg werden de teugels strak aangehaald. Van autonomie was geen sprake meer.
In Oekraïne geldt Mazepa als een nationale held en een van de eerste onafhankelijkheidsstrijders. Voor de Russische president Vladimir Poetin is Mazepa nog steeds een verrader én de eerste Oekraïense leider die samenspande met het Westen tegen Rusland.
Maar dat was buiten de militaire talenten van Karel XII gerekend. Van de Zweedse koning werd wel gezegd dat hij met zijn leger getrouwd was en hij wist zijn manschappen tot grootse daden te bewegen. Eerst belegerde Karel XII na een bliksemcampagne de Deense hoofdstad Kopenhagen. De Deense koning Frederik IV smeekte geschrokken om vrede en beloofde plechtig om zich verder afzijdig te houden.
Daarna richtte Karel XII zijn aandacht op Peter en Augustus, die Estland en Letland waren binnengevallen. Maar in november 1700 verscheen Karel in een sneeuwstorm voor de muren van de Estse stad Narva. Met een legertje van amper 10.000 man wist hij een Russische overmacht van 40.000 man uit de stad te verdrijven. Peter leek verslagen en daardoor kon Karel zich volledig op Augustus storten. Na een paar verpletterende nederlagen kwam de Poolse adel in 1704 in opstand tegen de Saksische keurvorst. Karel XII zag zijn kans schoon om zijn eigen favoriet Stanislaus Leszczynski op de Poolse troon te zetten en een eigen bondgenootschap met het Pools-Litouwse Gemenebest te sluiten. Om definitief af te rekenen met Augustus marcheerde Karel maar liefst 1500 kilometer naar de Saksische hoofdstad Dresden.
Na zeven jaar oorlog waren de rollen compleet omgedraaid. Peter de Grote was al zijn bondgenoten kwijt. Rusland hing in de touwen en Karel was klaar om de knock-out uit te delen. Maar hij stond ook op het punt om aan den lijve te gaan ondervinden wat Napoleon en Hitler na hem ook zouden ontdekken: het uitgestrekte Russische landschap, de barre Russische winters en de schier eindeloze voorraad manschappen waarover de Russische machthebbers konden beschikken.
Peter de Grote had namelijk niet stilgezeten. Terwijl hij Augustus ondersteunde met manschappen en materieel, bouwde hij zijn eigen leger opnieuw op. De tsaar voerde de dienstplicht in, bouwde een ambtenarenapparaat op om belastingen te innen, legde beslag op de bezittingen van de rijke Russisch-orthodoxe kerk en liet kerkklokken omsmelten tot kanonnen.
De Oekraïense leider Ivan Mazepa beloofde Karel XII 30.000 ruiters
Karel XII kon bovendien niet overal tegelijk zijn en dat bood Peter nieuwe kansen om zijn hoofddoel te bereiken: toegang tot de Oostzee. In 1703 veroverde hij de onbeduidende Zweedse vesting Nyenskans aan de monding van de rivier de Neva. Aan het uiterste puntje van de Finse Golf liet hij een nieuwe havenstad bouwen: Sint-Petersburg, zijn felbegeerde ‘venster op het westen’. En een jaar later heroverde hij Narva.
Dat weerhield Karel XII niet van zijn plannen voor een invasie van Rusland. Een diplomatieke bemiddelingspoging van de Franse Zonnekoning Lodewijk XIV wees hij van de hand. De jonge Zweedse koning was ervan overtuigd dat hij door de Russen als bevrijder zou worden onthaald, vanwege de wrevel die Peters hervormingen hadden veroorzaakt bij de Russisch-orthodoxe kerk, de Russische adel én de vrijgevochten Oekraïense kozakken. Kozakkenleider Ivan Mazepa beloofde Karel XII maar liefst 30.000 ruiters, een welkome aanvulling op de 35.000 Zweedse soldaten.
De Zweden rukten in een rechte lijn op naar Moskou. Maar de weg was lang. Pas in de lente van 1708 stonden ze aan de rivier de Berezina in het huidige Belarus, 650 kilometer van het Kremlin. De Russen trokken zich sluw terug en pasten de tactiek van de verschroeide aarde toe, waardoor het Zweedse leger amper iets te eten kon vinden. Karel XII besloot naar het zuiden te trekken om aansluiting te zoeken bij Mazepa en gaf tegelijkertijd opdracht aan een van zijn generaals om met 12.500 man aan versterkingen en 4500 karren voedsel vanuit Riga naar hem toe te komen.
Strengste winter ooit
Vanaf dat moment lachte het lot Peter de Grote toe. In de herfst van 1708 wist hij de logge Zweedse wagentrein te onderscheppen. Slechts 5000 Zweden wisten te ontkomen en zich aan te sluiten bij Karels hoofdmacht, die inmiddels bivakkeerde ten oosten van Kiev. Daar bleek Mazepa maar 3000 kozakken te kunnen leveren. Peter de Grote had lucht gekregen van Mazepa’s verraad en had de Oekraïense opstand met geweld de kop ingedrukt.
Karel XII en zijn mannen waren ingesloten. En toen moest het ergste nog komen: een van de strengste winters ooit, die in heel Europa dood en verderf zaaide met temperaturen ver onder nul. Karels soldaten moesten zonder eten zien te overleven in het open veld. Een legerpredikant tekende later op: ‘Ik zal nooit vergeten hoe koud het was. Klodders spuug veranderden in ijs voor ze de grond raakten, zwaluwen vielen stijf bevroren van daken. Ik zag mannen zonder handen, voeten, vingers, oren en neuzen.’
Toen de winter in mei eindelijk week, was er nog maar de helft van het Zweedse leger over. Karel wilde echter van geen wijken weten. Terwijl hij uiteindelijk tevergeefs wachtte op versterkingen die zijn Poolse marionet Leszczynski moest leveren, belegerde de Zweedse koning het stadje Poltava om de weg naar Moskou veilig te stellen. Het kleine Russische garnizoen hield echter dapper stand, ook al was er zo weinig munitie dat ze ook dode katten afvuurden.
Republiek steunde Karel XII
In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werden de ontwikkelingen in de Oostzee op de voet gevolgd. De moedernegotie was immers het fundament van de Nederlandse welvaart. De Nederlanders waren het meest gebaat bij behoud van een status-quo: om de handel niet in gevaar te brengen mocht geen enkele speler te machtig worden. Daarom kwam de Republiek in de zeventiende eeuw herhaaldelijk de Zweden óf de Denen te hulp.
Zo ook in de Grote Noordse Oorlog. Koning-stadhouder Willem III stuurde in 1700 een groot vlooteskader om Karel XII te helpen bij de belegering van Kopenhagen. Daarna brak met de dood van Willem III algauw het Tweede Stadhouderloze Tijdperk aan en raakte Nederland betrokken bij de Spaanse Successieoorlog (1701-1713). Toen de kruitdampen optrokken rond de Oostzee, was de Republiek ook al over het hoogtepunt heen en speelde daar net als Zweden geen rol van betekenis meer.
Ook de Russen hadden natuurlijk te lijden gehad onder de winter. Maar de tsaar kon beschikken over een schier eindeloze voorraad dienstplichtigen. In juni verscheen Peter de Grote bij Poltava aan het hoofd van een leger van 40.000 man sterk, twee keer zo groot als de Zweedse strijdmacht. Geheel in stijl besloot Karel XII de tsaar uit te dagen tot een rechtstreeks gevecht bij Poltava. Maar toen hij op 17 juni – zijn zevenentwintigste verjaardag – hoogstpersoonlijk een verkenningsmissie aanvoerde, werd de onstuimige Zweedse koning van zijn paard geschoten.
Terwijl Karel werd verzorgd, profiteerde Peter van de besluiteloosheid van de Zweedse generaals. Hij liet zijn leger houten fortificaties bouwen op een heuveltje net ten noorden van Poltava. Daar kon hij rustig afwachten, want het was alleen nog een kwestie van tijd voor de Zweedse voorraden helemaal op waren. De Zweedse koning zat in de tang. Terugtrekken was voor hem geen optie, dus koos hij op 27 juni 1709 voor de aanval.
Het was een noodlottig besluit. Bij het ochtendgloren liep de Zweedse infanterie zich stuk op de Russische verdedigingswerken in een hagelstorm van kanonskogels. Toen Karel vanaf een draagbaar in de achterhoede de opdracht gaf om te hergroeperen, greep Peter zijn kans. In keurige formatie rukten de Russische militairen en masse op. Met de moed der wanhoop gingen de vermoeide Zweedse soldaten nog één keer in de tegenaanval, maar tegen deze overmacht was niets te beginnen.
Rond het middaguur was alles voorbij. Wat er nog over was van Karels leger vluchtte naar het Ottomaanse fort Bender in Moldavië. Ook de koning zelf wist ternauwernood te ontkomen. Zijn draagbaar was getroffen door een kanonskogel en hij was op het laatste moment meegegrist door een paar cavaleristen. Maar van het ooit zo machtige Zweedse leger was niets meer over. Karels invasie van Rusland was mislukt.
Erkend als grootmacht na Poltava
Het nieuws van de Slag bij Poltava sloeg in heel Europa in als een bom. De kaarten waren opnieuw geschud. Peter de Grote was de nieuwe ster aan het Europese firmament. Terwijl Karel XII vijf jaar lang in ballingschap leefde in Constantinopel, veroverde de tsaar heel Finland en boekte zijn marine de eerste grote overwinning op de Zweden. De Deense koning Frederik IV haalde de banden weer aan en ook de Franse Zonnekoning Lodewijk XIV verzocht om een bondgenootschap.
De krijgshaftige Karel gaf zich na zijn terugkeer in Zweden evenwel nog steeds niet gewonnen, maar stierf in 1718 een passende dood op het slagveld. Toen was al voor iedereen duidelijk dat Zweden simpelweg geen partij meer was voor Rusland. De Zweden stonden voortaan aan de zijlijn van Europa.
In 1721 werd er eindelijk vrede gesloten. Met het Verdrag van Nystad betrad Rusland definitief het Europese toneel en werd het alom erkend als grootmacht. Om de nieuwe status te vieren doopte Peter de Grote het tsaardom Rusland om tot Russisch Keizerrijk. Trots betrok de tsaar zijn nieuwe ‘Europese’ hoofdstad: Sint-Petersburg.
De nieuwe status van Rusland werd het sterkst gevoeld in het Pools-Litouwse Gemenebest. Dat werd de facto een Russische bufferstaat. Augustus II mocht bij de gratie van Peter de Grote terugkeren op de Poolse troon, maar de Russische tsaren hielden voortaan een stevige vinger in de pap. Niemand kon meer om Peter de Grote en zijn latere erfgenamen heen. Oost-Europa lag na Slag bij Poltava in de Russische invloedssfeer.
Meer weten:
The Battle That Shook Europe (2013) door Peter Engelund, over de Slag bij Poltava.
The Northern Wars, 1558-1721 (2000) door Robert I. Frost toont hoe Rusland een grote Europese speler werd.
De rafelranden van Europa (2016) door Ivo van de Wijdeven trekt de lange lijn van Kiev-Roes via Poltava naar nu.
