In 1519 vertrokken vijf schepen richting Zuid-Amerika in de hoop via Azië en Afrika weer thuis te komen. Het werd een tocht met curieuze ontmoetingen en veel bloedvergieten, die de Portugese expeditieleider Ferdinand Magellaan niet zou overleven.
De mannen aan boord voelden zich misleid en in de val gelokt. Ze waren 10.000 kilometer van huis, in een land bewoond door halfnaakte beschilderde reuzen, bij wie ze zelf net tot de middel reikten. Hoewel het april was, leden de mannen kou, want ze bevonden zich diep op het zuidelijk halfrond, voor de kust van wat Patagonië zou gaan heten. Het was tijd om terug te keren, naar warm en bekend Spanje. Maar hun kapitein wilde dóór, nog verder van huis en nog diepere onbekende werelden in.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
De Portugese kapitein-generaal Ferdinand Magellaan – in het Portugees: Fernão de Magalhães – was ervan overtuigd dat zijn vijf schepen snel een doorgang zouden vinden door dit vreemde, koude land. Aan de andere kant zou de Stille Oceaan liggen, zo verwachtte Magellaan, met landen vol kaneel, kruidnagel, zijde en andere rijkdommen. Daarom leidde hij zijn Spaanse bemanning al weken langs kusten die op geen enkele kaart stonden, zonder acht te slaan op groeiend gemor aan boord.
Het was tijd om een einde te maken aan het bewind van deze Portugese stijfkop, besloot een stel van zijn ondergeschikten. Tijd om het Spaanse gezond verstand te laten zegevieren: tijd voor muiterij. Het rumoer begon op het schip de San Antonio, sloeg over naar de Concepción en de Victoria, en bereikte Magellaans schip de Trinidad in de vorm van een brief. Geef de tocht op, stond daarin: wij hebben de leiding overgenomen en gaan terug.
Tegen zoveel weerstand stond Magellaan zwak, maar hij boog niet. De kapitein-generaal koos voor een aanval op de opstandige schepen, met messen en musketten. De rebellerende kapitein Gaspar de Quesada werd eerst onthoofd en vervolgens gevierendeeld, waarna zijn lichaamsdelen werden opgehangen, ter afschrikking van iedereen die ooit nog tegen Magellaan zou willen muiten. Andere leiders van de opstand werden achtergelaten op een onbekende kust.
De kapitein-generaal had gewonnen en de vloot voer verder. Maar onder de overgebleven bemanning broeide nog steeds onvrede over de gevaarlijke tocht en de onbuigzaamheid van Magellaan.
Op jacht naar luxe
Magellaan (geboren rond 1480) had lang naar zijn reis toe geleefd. In zijn jonge jaren hadden zeelui de ene na de andere mijlpaal bereikt: in 1488 rondde Bartolomeu Dias Kaap de Goede Hoop, in 1492 landde Columbus op de Bahama’s en in 1502 bereikte Vasco da Gama India.
Ferdinand Magellaan.
Drijfveer voor al die reizen waren de specerijen, de luxe stoffen, het porselein en andere chique koopwaar uit Azië. Eeuwenlang hadden handelaren die goederen over zee en land naar de Levant gebracht, en verder naar de rest van Europa. Maar in de late Middeleeuwen werden hun routes gevaarlijk en daarom verkenden Europese zeelui alternatieven, via de Atlantische Oceaan. Deels waren deze zeelui in Portugese dienst, zoals Dias en Da Gama, en volgden ze de Afrikaanse kust naar het zuiden om onderaan naar het oosten af te slaan. Anderen, met name Columbus, voeren voor Spanje en kozen een westelijke route. Want de wereld was rond – dat was al sinds de Oudheid bekend – en dus moest Indië ook op die manier bereikbaar zijn.
De Portugese focus op een oostelijke route en de Spaanse op een westelijke was in 1494 officieel gemaakt in het Verdrag van Tordesillas. In naam van de paus was toen een lijn over de aardbol getrokken, van noord naar zuid, dwars door de Atlantische Oceaan en de oostelijke bult van Zuid-Amerika. Die lijn werd de grens tussen een Spaanse en een Portugese invloedssfeer.
Maar op een bol lopen oost en west in elkaar over en op dat punt had het verdrag niets geregeld. Daarom bleef Azië voor beide partijen binnen bereik en bleef zowel Spanje als Portugal zoeken naar de slimste route.
Voor de Portugezen boekte Da Gama een doorslaand succes toen hij via Afrika naar India voer. Maar voor de Spanjaarden vielen er eerst nog allerlei raadsels op te lossen over de nieuwe wereld in het westen die Columbus had aangedaan. Was dat een uithoek van Azië? Of een apart continent? En in het laatste geval: hoe groot was dat dan?
De antwoorden op die vragen werden geleidelijk duidelijk, zoals te zien is op een beroemde kaart van de Duitse Martin Waldseemüller uit 1507. Daarop staat het land aan de overkant van de Atlantische Oceaan afgebeeld als een lang en dun continent met de nieuwe naam ‛Amerika’. In het ijzige noorden heeft Waldseemüller ruimte opengelaten voor een passage naar Azië. Maar of er ook een zuidelijke route mogelijk was, liet hij in het midden door het land daar van de kaart af te laten lopen.
In 1517 bevestigde de Spanjaard Vasco Núñez de Balboa Waldseemüllers voorstelling gedeeltelijk door Panama door te steken, naar de Stille Oceaan. Achter Amerika bleek inderdaad zee te liggen, zoals Waldseemüller had getekend. Zee die waarschijnlijk zou leiden naar Azië.
Die informatie wekte de nieuwsgierigheid van de ervaren zeeman Magellaan, die eerder via Afrika naar Malakka was gevaren, in huidig Maleisië, en naar de Molukken. Daar wilde hij opnieuw heen, maar nu via Amerika. Daarvoor diende hij een plan in bij koning Emanuel I van Portugal. Toen die het afwees, stapte Magellaan naar koning Karel I van Spanje – de man die wij vooral kennen als de (aanstaande) keizer Karel V.
Karel liet zich overtuigen en op 20 september 1519 verliet Magellaan met vijf schepen de kust van Zuid-Spanje. De 237 mannen aan boord voeren via Tenerife langs Afrika, waar ze even boven de evenaar angstaanjagende haaien zagen. ‛Ze hebben verschrikkelijke tanden,’ schreef de Italiaanse opvarende Antonio Pigafetta in zijn reisverslag. Ze verslonden ieder mens dat ze tegenkwamen, wist hij. Maar zelf waren ze nauwelijks te eten.
Pigafetta zag ook vliegende vissen, ‛zoveel dat ze een eiland leken te vormen’. En er waren pootloze vogels, aldus Pigafetta, waarvan de vrouwtjes de eieren op de rug van het mannetje legden, waar ze bleven liggen tot ze uitkwamen. Het is een van vele curieuze observaties in zijn reisverslag die vragen oproepen over wat Pigafetta precies zag, en die tegelijkertijd uitstekend illustreren hoe wonderlijk de reis was voor de mannen aan boord.
Naar de Stille Oceaan – Magellaan leidt zijn schepen langs kusten die op geen enkele kaart staan
Intussen waren er stormen losgebroken waarin de zeelui meer dan eens het Sint-Elmsvuur zagen: een blauw-groen-wittig lichtverschijnsel waarvan we inmiddels weten dat het ontstaat door elektrische ontladingen in de lucht. Tijdens uitzonderlijk wild weer zag Pigafetta dit heilige ‛lichaam van Sint-Anselmus’, zoals hij het noemde, bijna tweeënhalf uur lang bij de hoofdmast. Dat kalmeerde hem en zijn scheepsgenoten, want iedereen wist dat een schip bewaard bleef als Anselmus zich had laten zien.
Nooit opgeven
Vanaf West-Afrika staken de schepen over naar Brazilië; daar ging de tocht verder naar het zuiden, langs kusten met ‛kat-apen’ die Pigafetta deden denken aan leeuwen, en zwijnen die volgens hem de navel op de rug droegen. Tot zijn verbazing liepen mensen er naakt rond, of met wat papegaaienveren om hun middel. Ze sliepen in katoenen netten en konden 140 jaar oud worden – nog steeds volgens Pigafetta, die ook noteerde dat ze het gedroogde vlees van gedode vijanden aten.
Verder naar het zuiden wachtten de ‛reuzen’ waarmee dit verhaal begon en waarvan de bemanning er twee gevangennam, om mee te nemen naar Spanje. In die regio, bij het Patagonische Puerto San Julián, besloot Magellaan te overwinteren toen een deel van de bemanning genoeg kreeg van zijn bewind en de onzekere omstandigheden. Zo begon de eerder vermelde muiterij op de San Antonio, de Concepción en de Victoria. Nadat hij deze had neergeslagen, zocht Magellaan onvermoeibaar door naar een passage richting Stille Oceaan. Tijdens de zoektocht ging een schip verloren – de Santiago –, maar nog steeds wilde Magellaan niet opgeven. Hij kreeg zelfs nieuwe hoop toen zijn schepen ver in het zuiden van Amerika een inham vonden, die leek te leiden naar het westen.
Voor de bemanning van de San Antonio was het inmiddels meer dan genoeg geweest. Terwijl de rest van de schepen de waterweg verkende, maakte dit schip rechtsomkeert naar Spanje. Aan boord was een van de twee reuzen, die onderweg bezweek.
Magellaans route
Intussen kreeg Magellaan zowaar gelijk. De nieuwe waterweg leidde inderdaad naar de andere kant van Amerika. Via deze route, die we tegenwoordig Straat Magellaan noemen, voeren de drie overgebleven schepen eind 1520 de Stille Oceaan op.
Diepe ellende
Dat leek een succes, maar werd het begin van diepe ellende. Bijna drie maanden lang voeren de mannen langs onbewoonde kusten, zonder vers eten. Ze leefden op restjes scheepsbeschuit, zaagsel, ratten, geweekte koeienhuid en geel water. De scheurbuik sloeg toe en negentien zeelui stierven, samen met de overgebleven reus en een indiaan, die onderweg ook was meegenomen.
In maart 1521 naderden de uitgehongerde overlevenden eindelijk Aziatische eilanden, waar ze konden foerageren – en waar ze zich vreselijk lieten gaan. Want toen ze op 6 maart een eiland bezochten om voedsel in te slaan, stalen bewoners een sloep, waarop de zeelui wreed terugsloegen: ze doodden zeven man en brandden vijftig huizen plat, plus een paar bootjes. ‛We zagen vrouwen huilen en hun haren uittrekken, en ik denk dat het uit liefde was voor de mannen die we hadden gedood,’ noteerde Pigafetta.
Honger en dorst – De zeelui leven op zaagsel, ratten, geweekte koeienhuid en geel water
In de weken daarna voeren de schepen langs eilanden die de Filipijnen zouden gaan heten, en waar Magellaan zich aanvankelijk vriendelijker opstelde. Hij wisselde geschenken en beleefdheden uit met plaatselijke machthebbers en kreeg vooral een band met Raja Humabon van het centrale gebied Cebu. Om die band te bevestigen, verordonneerde Humabon dat andere leiders in de omgeving Magellaan moesten vereren met geiten en andere geschenken. Dat bevel volgden de meeste leiders op, maar Lapu-Lapu, chief op het nabijgelegen eiland Mactán, weigerde. En dus voer Magellaan in april 1521 naar Mactán, om Lapu-Lapu tot de orde te roepen. Met een kleine vijftig man ging hij aan wal en in de hoop de bewoners te intimideren staken zij huizen in brand.
Dat wekte de woede van Lapu-Lapu en de zijnen, en er ontstond een gevecht van musketten tegen pijlen, speren en zwaarden. Een van de pijlen trof Magellaan in zijn been, een lans raakte zijn gezicht, een speer trof zijn arm en uiteindelijk hakte een eilandbewoner met een zwaard in op zijn been. Toen Magellaan gevloerd was, stortten de ‛Indiërs’ zich op hem, schreef Pigafetta, die mee was met de aanval. Dat was het einde. ‛De spiegel, het licht, de troost en de ware gids’ van de Spaanse zeelui was dood.
Magellaan was niet meer, maar zijn expeditie ging door, al was de bemanning te ver uitgedund om de overgebleven drie schepen te bemannen. Daarom staken de zeelui de Concepción in brand en gingen ze met twee schepen door naar de Molukken, om kruidnagelen in te slaan. Daarvandaan voeren ze via Kaap de Goed Hoop terug naar het noorden, toen Magellaans vlaggenschip de Trinidad zo ernstig begon te lekken dat de mannen het achterlieten. Daardoor bereikte alleen het laatste schip, de Victoria, op 6 september 1522 Spanje. Met aan boord achttien overlevenden, van wie Pigafetta er een was.
Massadoop
De Italiaan Antonio Pigafetta, die met Magellaan meevoer en verslag deed van de reis, vond de bewoners van Zuid-Amerika wild en onbeschaafd. Maar tot zijn opluchting was een deel van hen bereid katholieke missen bij te wonen, die de Europeanen twee keer per dag organiseerden op de kust. Daarbij knielden de ‛wilden’, hun handen gevouwen in ‛grote eerbied’. Ze lieten zich eenvoudig bekeren, geloofde Pigafetta.
Ook op de Filipijnen lieten bewoners zich volgens Pigafetta overhalen om christen te worden. Raja Humabon van Cebu was een van de eersten, gevolgd door de ene na de andere onderdaan, tot zich op één dag 800 mensen lieten dopen. Allemaal geheel vrijwillig, bezwoer Pigafetta, al bleven sommigen offeren aan hun oude ‛afgodsbeelden’ en verstopten ze die toen Magellaan tempels neerhaalde en verordonneerde dat alle beelden moesten worden verbrand.
Strijd om de Molukken
Magellaans reis draaide om de rijkdommen in Azië, en de strijd tussen Spanje en Portugal om het monopolie op de handel in specerijen en andere luxewaren. Die strijd zou nog jaren dooretteren, tot de twee landen in 1529 het Verdrag van Zaragoza sloten. Daarin trokken ze de lijn uit het Verdrag van Tordesillas door naar de andere kant van de wereld, dwars door de Stille Oceaan. Zo vielen de Molukken met hun specerijen toe aan Portugal.
De relatieve rust die volgde was van tijdelijke aard, want binnen een paar decennia voeren ook zeelui van buiten Spanje en Portugal naar Azië. Uit de Nederlanden, bijvoorbeeld. Ook zij zochten specerijen en waren bereid grof geweld te gebruiken om die te bemachtigen, met als dieptepunt de massamoord op bewoners van de Molukse Banda-eilanden onder leiding van VOC’er Jan Pieterszoon Coen.
Als eerste om de wereld
Lang voordat hij richting Amerika voer, had Magellaan een slaaf buitgemaakt, die hij Enrique noemde en die uit Malakka kwam. Enrique ging mee op de wereldreis van 1519 en passeerde tijdens die tocht zijn geboortegrond. Dat was na de dood van Magellaan, die zelf zijn ronde niet afmaakte. Daarmee werd Enrique waarschijnlijk de eerste mens ooit die om de hele wereld voer.
Meer weten
The Age of Discovery, 1400-1600 (1983) door David Arnold.
Theodore de Bry. America: The Complete Plates 1590-1602 (2019) door Michiel van Groesen.
http://en.wikisource.org/wiki/The_First_Voyage_Round_the_World, verslagen van Magellaans reis.
