Negenhonderd dagen, van september 1941 tot januari 1944, duurde het beleg van Leningrad, en 900 Days heet ook de prachtige film die de Nederlandse documentairemaakster Jessica Gorter maakte over dat beleg. Ze won er eind november de eerste prijs mee op het International Documentary Festival Amsterdam (IDFA) en vervolgens ook bij het ArtDocFest in Moskou, wat gezien de kwaliteit niet verbaast, maar gezien de strekking opzienbarend mag heten.
De 3 miljoen inwoners van Leningrad zaten als ratten in de val toen de Duitsers een blokkade rond de stad legden. Ze moesten het zien te redden zonder eten, drinkwater en brandstof, bij temperaturen ver beneden nul, en niemand wist hoe lang dit zou gaan duren. De mensen aten hun huisdieren, schoenzolen, lijm. Toen de stad weer openging was een miljoen inwoners omgekomen. Het was al die jaren een groot probleem geweest om al die dode lichamen ergens kwijt te raken.
In eerste instantie werd deze ramp in de voormalige Sovjet-Unie niet herdacht. Zoals dat bij ons in de CPN het geval was met communisten die een concentratiekamp hadden overleefd, werden degenen die een positieve rol hadden gespeeld in de overlevingsstrijd door de leiding gewantrouwd. Daar kwam nog bij dat de stad voor een deel de prijs had betaald van de vooroorlogse zuiveringen en van inschattingsfouten van de Russische militaire leiding. Stalin voerde na de overwinning dan ook een extra zuivering uit onder de Leningraders.
Vanaf ongeveer 1960, in de Chroesjtsjov-tijd, werd het beleg ingepast in de heroïsche cultus van de Grote Vaderlandse Oorlog. In de beelden die Gorter toont van de jaarlijkse parade ter ere van de overwinning op het nazisme zien we oude mannen en vrouwen uit Leningrad meemarcheren, in uniform, de borst vooruit en volgehangen met medailles.
Maar ook een epos ontkent de realiteit. Een heldendicht bezingt eensgezindheid, vastberadenheid, opoffering en een bevolking die overtuigd was van de noodzaak van het lijden. Dat was allemaal maar zeer ten dele het geval. Er waren opstanden, onderlinge strijd en zwarte handel. Het misverstand dat in een noodsituatie solidariteit, dapperheid en integriteit als vanzelf opbloeien heeft ook ons beeld van de concentratiekampen lang vervalst.
De documentaire beschrijft het beleg indirect, via de uiteenlopende en vaak onverenigbare herinneringen van enkele overlevenden aan onvoorstelbare ellende. 900 Days is voor historici leerzaam, omdat Gorter en passant zowel de noodzaak als de valkuil van oral history illustreert. De noodzaak om het glimmende nationale verhaal te ontmaskeren. De valkuil omdat de herinneringen van de slachtoffers onderling en zelfs in zichzelf tegenstrijdig zijn. Voor de een is Stalin een held, voor de ander een misdadiger.
Psychologisch is het voor slachtoffers van een ramp noodzakelijk om een verklaring te vinden, een sluitende reconstructie van het hoe en waarom. In dit geval is die noodzaak nog urgenter, omdat het beleg de Leningraders echt is overkomen: er lag generlei eigen beslissing aan ten grondslag.
Maar juist het mentale levensbelang van zo’n interpretatie maakt dat mensen eraan vasthouden, soms tegen alle historische feiten in. Bij Gorter zien we dat gebeuren in de – benauwend dichtbij gefilmde – confrontatie van de uiteenlopende geschiedverhalen, waarbij overlevenden elkaar keihard afkappen.
Wat mij betreft de ontroerendste getuige is een hoogbejaarde, vereenzaamde vrouw met een lief gezicht en de treffende voornaam Lenina, een schilderes. Haar moeder zei na de dood van haar zusje: ‘Nu heb ik niets meer om voor te leven.’ ‘En ik dan?’ had Lenina gevraagd. Ze lag later zes dagen met het dode lichaam van haar moeder in bed. Lenina toont een schilderij waarop ze het verschrikkelijke moment heeft uitgebeeld dat ze haar kat moest opeten. Er zijn in Leningrad ook mensen gegeten.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
