Home De beste kinderboeken van 2004

De beste kinderboeken van 2004

  • Gepubliceerd op: 28 juli 2009
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Shirley Haasnoot

De geschiedenis als bron van feiten en kennis, als realistische achtergrond van een spannend avontuur of als sprookjesachtig decor. In de vijf boeken die de shortlist haalden van de Historisch Nieuwsblad Bontekoeprijs speelt het verleden steeds een andere rol.

Oerhollands is de geschiedenis van Alkmaar. In de Middeleeuwen wordt de stad geteisterd door overstromingen. In de zestiende eeuw belegeren de Spanjaarden de stadsmuren. Alkmaar doorstaat de Franse Tijd en de cholera-epidemieën van de negentiende eeuw. En zoals elke stad van betekenis brengt het handelaren en smokkelaars voort, ambachtslieden en kunstenaars. Hoe goed de Alkmaarse geschiedenis zich leent voor een spannend boek, wordt duidelijk in Victorie!. In zes losse verhalen beschrijven de Alkmaarse jeugdboekenschrijvers Theo Hoogstraten en Simone van der Vlugt de grote gebeurtenissen die samen de ontwikkeling van de stad laten zien.

Dat het verleden een wezenlijk andere tijd was, blijkt in dit boek vooral uit de hardheid van het leven dat de hoofdpersonen leiden. Geweld en dood zijn aan de orde van de dag. De onderwerpkeus en de emoties van de hoofdpersonen laten daarentegen juist zien wat wij op dit moment belangrijk vinden. De onafhankelijkheid van vrouwen, bijvoorbeeld. Zo wil in ‘De schildersleerlinge’ de zeventiende-eeuwse Isabella schilderes worden en niet trouwen met de saaie, welgestelde meneer Van Kessel. Om van hem af te komen laat ze hem een tekening zien van een spiernaakte jonge man. Dat schrikt hem inderdaad af.

Is dit wel geloofwaardig gedrag voor een fatsoenlijk burgermeisje als Isabella? Misschien wel, want uiteindelijk overtuigen de historische feiten je ervan dat Isabella niet zomaar een burgermeisje is. Het verhaal eindigt met een reproductie van de lijst van gildenbroeders van het Sint-Lucusgilde. Daar staat in krullerig handschrift: ‘1645. Isabella Bardezius.’ Het is deze dame blijkbaar echt gelukt om in Alkmaar als eerste vrouw tot het schildersgilde toe te treden.

Juist het idee dat gebeurtenissen echt zijn voorgevallen en mensen daar echt deel van uitmaakten, maakt de historische jeugdroman zo’n overtuigend en meeslepend genre. Zo gaat Het Rampjaar van Henk van Kerkwijk over een episode in het leven van de filosoof Spinoza. Het is jammer dat dit goedgeschreven boek een volstrekt verkeerd gekozen titel heeft, want hoewel het verhaal zich afspeelt in 1672 – een jaartal dat vreemd genoeg nergens wordt vermeld –, krijgt de lezer nauwelijks een beeld van het Rampjaar.

In het boek reist Spinoza in 1672 samen met zijn hulpje Melchior vanuit Den Haag naar het door de Fransen bezette Utrecht. Officieel op uitnodiging van de Franse generaal De Condé, die de grote filosoof graag wil ontmoeten, maar in werkelijkheid omdat stadhouder Willem III hem dringend verzoekt de uitnodiging aan te nemen en te spioneren aan het Franse hof. Daar raken Spinoza en Melchior verstrikt in een verraderlijk complot.

Terloops komen we veel te weten over het leven van de onhandige, maar zeer slimme Spinoza. Hij slijpt lenzen op een bovenverdieping van de woning van de schilder Van der Spijck in Den Haag. En hij barst in tranen uit als hij hoort van de bloederige moord op de gebroeders De Witt (‘De De Witten lieten mij in vrijheid denken’). Ook het bezoek aan het Franse kamp heeft werkelijk plaatsgevonden. Dat Spinoza door een list van Melchior in Utrecht op het nippertje aan een aanslag ontsnapt, houdt de spanning er goed in, maar is niet zo heel geloofwaardig. In Het Rampjaar blijkt het historische verhaal zoals dat zich werkelijk heeft afgespeeld boeiender dan de avonturen die de auteur er zelf bij heeft verzonnen.

Familiegeheim
De meest literaire historische jeugdroman van het afgelopen schooljaar is zonder twijfel Negen Open Armen door Benny Lindelauf. Het ingenieuze en bij vlagen grappige verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van Fing, de oudste van drie zusjes in Zuid-Limburg in de jaren dertig van de twintigste eeuw. Wat magie lijkt in de kinderogen van Fing – het naamloze graf, het bed in de kelder – blijkt uiteindelijk deel uit te maken van een groot familiegeheim. Dat heeft weer alles te maken met het verhaal van oma Mei, over de tragische liefde tussen het karavanermeisje Nienevee en Sjar, de zoon van een meubelmaker, zo’n zestig jaar eerder.

Hoewel het verhaal zich afspeelt in het verleden, en het verleden een duidelijk andere tijd is dan de onze, is Negen open armen toch geen gebruikelijke historische roman. De geschiedenis komt niet aan de orde door te verwijzen naar de politieke situatie van de jaren dertig, maar doordat de auteur bijna terloops een levenswijze beschrijft: er wordt gekookt op het petroleumstel, geslapen op strozakken en gestookt met sjlamm, in de verklarende woordenlijst omschreven als ‘natte brij van kolengruis waarmee vroeger gestookt werd door arme mensen, omdat het goedkoper was dan met kolen stoken’. Die woordenlijst is geen overbodige luxe, want er komt nogal wat dialect in het boek voor, zoals boksesjieter (broekenschijter) en moelejan (kletskous).

Wel is er een duidelijke ontwikkeling in de tijd te zien. Zo wordt de romance tussen Nienevee en Sjar in de tweede helft van de negentiende eeuw niet geaccepteerd door de bewoners van het stadje waar Sjar vandaan komt. Bijna veertig jaar later echter heeft met de komst van een spoorlijn de moderne tijd zijn intrede gedaan in Zuid-Limburg. De stad is gegroeid, de nieuwkomers kennen elkaar niet meer en de inmiddels middelbare geliefden worden eindelijk met rust gelaten.

Spectaculair zijn de gebeurtenissen die Edzel treffen in het jaar 69 n. Chr. Zijn dorp wordt overvallen, hij ontsnapt, verdrinkt bijna, wordt gevangengenomen en ontsnapt weer met medeneming van een grote groep slaven. Hij wordt bezocht door de geesten van zijn vermoorde dorpsgenoten en door boze demonen. En dan zijn er ook nog de vele vragen die Jan Ploeger opwerpt aan het begin van Het lage huis: wat is het geheim van Edzels afstamming, waarom werd het dorp overvallen, wie is Woldegizl van de Chauken, en waarom heeft dat volk zo’n slechte reputatie?

Toch is het boek helemaal niet ongeloofwaardig. De tijden waren duidelijk anders in de eerste eeuw – Edzel kan bijvoorbeeld niet tellen zonder zijn handen en voeten – en Ploeger, die zwaar op de Historiën van Tacitus leunt, doet zijn best om de gebeurtenissen in een context te plaatsen. Er is zelfs een bijrol voor de historische figuur Claudius Civilus, die dankzij de dappere Edzel leider wordt van de Bataafse Opstand tegen de Romeinen. Opvallend is wel dat die Romeinen weer uiterst herkenbaar worden beschreven als de Amerikanen van de eerste eeuw: ‘Romeinen zien hun eigen fouten te weinig. Ze beschouwen ons, de stammen langs de rivieren, als mensen van een lagere stand.’

In het toch al spannende verhaal komt hier en daar ook nog eens een flinke portie magie voor. Zo probeert de oude oorlogsgod Herne de Jager Edzel tot gruwelijk geweld aan te zetten. Toch doen deze scènes niets af aan de historische werkelijkheid. Dromen en visioenen vormden waarschijnlijk een belangrijk onderdeel van het bestaan van mensen als Edzel, die leefden op een onregelmatig dieet van bessen, bladeren en vis, wat een hallucinerend effect kon hebben.

Steen der Wijzen
In de vlot geschreven avonturenroman De zwarte baron van Annejoke Smids is het verleden vooral een spannend decor. In dit boek verdwijnen er voortdurend kinderen rond Bélibaste, een van de negentien kastelen van de bloedmooie, maar inslechte baron Guy de Tarascon. Ook het weesjongetje Julien komt in het kasteel terecht, maar omdat De Tarascon ervan overtuigd is dat Julien gelukbrengende gaven bezit, zet hij hem aan het werk in het laboratorium waar een beroemde alchimist probeert de Steen der Wijzen uit te vinden. In het diepste geheim, want de experimenten zijn streng verboden door de paus. En hoewel de baron zijn hand niet omdraait voor een ontvoering of ander geweld, is hij doodsbang zijn ziel door pauselijke excommunicatie kwijt te raken.

De historische achtergrond die aan het begin van het boek wordt geschetst, met verwijzingen naar de strijd tussen de Franse koning, de steenrijke baron, de paus en de straatarme bevolking, wordt nauwelijks uitgewerkt. Voor het verhaal is dat niet storend, want dat wordt steeds grappiger en spannender. De schrijfster raakt steeds meer op dreef, zelfs als ze met de uitvinding van de Steen der Wijzen en onzichtbaarheidsdranken de grenzen van de werkelijkheid overschrijdt. Mooi beschreven is de uiteindelijke mislukking van de experimenten met de Steen der Wijzen, omdat de alchemist geen zuivere motieven heeft.

Helden en schurken

door J.C.H. Blom

Verslonden heb ik ze, de historische kinderboeken. Natuurlijk was Johan Fabricius’ De scheepsjongens van Bontekoe de absolute topper. Daarin verschil ik niet van velen uit diverse generaties. Maar er waren veel meer boeken, met de middeleeuwse ridderwereld, de heldhaftige Nederlandse Opstand en de Gouden Eeuw vol maritieme avonturen als hoofdthema’s. Zelfs inmiddels volstrekt onleesbare en toen door de meesten ook al niet meer gepruimde boeken uit mijn grootvaders boekenkast, van de schrijvers Andriesse en Louwerse, gingen erin als koek. In mijn eigen herinnering is er een direct verband tussen deze leeswoede en mijn latere keuze voor geschiedenis, ook al wezen mijn prestaties op het gymnasium meer op een bèta- dan op een alfa-aanleg.

Het was dan ook een geweldige nostalgische ervaring om de afgelopen zomer, als lid van de jury voor de Bontekoeprijs, in korte tijd 31 historische kinderboeken van over het algemeen goede kwaliteit te lezen. Normaal kom je daar toch niet toe. Deze boeken zijn moderner van taal en in een aantal opzichten denk ik ook historisch meer verantwoord dan mijn oude kapotgelezen exemplaren. Met name het ongeremde nationalisme dat er in mijn jeugd vanaf droop en dat ik even ongeremd opzoog, ontbreekt. Deze dimensie is vervangen door een meer algemeen menselijk patroon van goed en kwaad, want zonder helden en schurken lijkt het genre nog steeds niet te kunnen.

Ook het stramien is in veel opzichten gelijk gebleven. In zeer toegankelijke taal krijgt de jeugdige (en in dit geval flink oudere) lezer meestal een spannend avontuur met jonge hoofdpersonen voorgeschoteld, waarin hij zich graag laat meeslepen. Het plot kan soms niet ingenieus genoeg zijn. De fascinerende wereld van het verleden biedt volop kansen een sfeer van geheimzinnigheid en dreiging, maar ook van opperste vervoering te scheppen. Tegelijk is er voldoende als min of meer algemeen menselijk te beschouwen thematiek (liefde en haat, opofferingsgezindheid en wraak, hebzucht en vrijgevigheid, machtswellust en dienstbaarheid, domheid en scherpzinnigheid) om alles herkenbaar te houden, naast de verwondering over het totaal andere van het verleden.

Zo springt het belang van historische kinderboeken in het oog, als bron van leesgenot – ook voor later – en als een bron van wijsheid in de omgang met de gecompliceerde werkelijkheid en verwarring van alledag. Stimuleren dus, het schrijven en lezen van die historische kinderboeken! Ter wille van het historisch besef.

Hans Blom is directeur van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie en jurylid van de Bontekoeprijs 2003-2004.

BOEKENLIJST HISTORISCH NIEUWSBLAD/BONTEKOEPRIJS 2003-2004:
LONGLIST

1. Het vervloekte land door Inger Bergh. 113 p. Davidsfonds, euro 13,50. Vanaf 12 jaar.
Dramatisch liefdesverhaal tijdens de mislukte aardappeloogst in Ierland in 1845, waarbij bijna iedereen doodgaat.
2. De Rechtvaardige Rechters door Patrick Bernauw. 135 p. Afijn, euro 14,95. Vanaf 11 jaar.
Geen echte historische roman, maar speurtocht van moderne kinderen naar historische diefstal van schilderij.
3. Vuurmeisje door Dirk Bracke. 128 p. Davidsfonds, euro 15,95. Vanaf 12 jaar.
Geloofwaardig boek over Neanderthalers in de ijstijd die vlees nog rauw eten. Liefdesgeschiedenis in keiharde samenleving.
4. Pikadon door Herman van Campenhout. 84 p. Davidsfonds, euro 13,50. Vanaf 11 jaar.
De bom op Hiroshima, gezien door de ogen van een Japanse jongen. Ook voor de Japanners was de Tweede Wereldoorlog geen pretje.
5. Honger! door Stasia Cramer. 48 p. Zwijsen, euro 9,35. Vanaf 8 jaar.
Voor kinderen met leesproblemen. Eenvoudig verhaal over jongen tijdens de Hongerwinter in Den Haag.
6. De grote drijftocht door Gerben Graddesz Hellinga. 236 p. Piramide, euro 14,95. Vanaf 12 jaar.
Spannende, vakkundig geschreven avonturenroman over Amerika na de Burgeroorlog. Veel cowboys met o-benen, fluitende kogels en racistische schurken.
7. Hellevaart door Frank Herzen. 171 p. Piramide, euro 14,95. Vanaf 11 jaar.
Jongensboek over muiterij op VOC-schip in 1786, gebaseerd op uitgebreid historisch onderzoek.
8. Opstand in de stad door Frank Herzen. 72 p. Zwijsen, euro 9,50. Vanaf 9 jaar.
Over Oranjegezinden en Patriotten in Rotterdam in 1783. De auteur kiest partij voor Kaat Mossel en Oranje.
9. Victorie! door Theo Hoogstraten en Simone van der Vlugt. 232 p. Lemniscaat, euro 14,95. Vanaf 11 jaar.
Zes goedgeschreven verhalen die samen de geschiedenis van de stad Alkmaar vertellen.
10. Alleen Beer mocht mee door Vivian den Hollander. 160 p. Van Holkema & Warendorf, euro 11,99. Vanaf 11 jaar.
Herziene druk van mooi verhaal over een klein meisje tijdens de oorlogsjaren in Nederlands-Indië.
11. Koerier van de Rover door Ibis (pseudoniem van Monique van der Zanden). 144 p. Fontein, euro 12,50. Vanaf 8 jaar.
Voor kinderen met leesproblemen. Over vriendschap tussen de eenentwintigste-eeuwse Tijmen en de achttiende-eeuwse Klaas, tijdens het Franse beleg van Bergen op Zoom in 1747.
12. Het Rampjaar door Henk van Kerkwijk. 91 p. Zwijsen, euro 9,50. Vanaf 9 jaar.
Spionage in 1672, met de onhandige filosoof Spinoza in de hoofdrol.
13. Walewein door Agave Kruijssen. 255 p. Fontein, euro 14,95. Vanaf 10 jaar.
Prachtig naverteld historisch verhaal over ridder van de Ronde Tafel.
14. De vergissing door Paul Kustermans. 195 p. Davidsfonds, euro 15,50. Vanaf 12 jaar.

Verhaal dat zich dankzij een tijdmachine afspeelt in zowel de eenentwintigste eeuw als tijdens de Franse Revolutie. Hoofdpersoon wordt verleid door adellijke Française en keert met list terug naar zijn eigen eeuw.
15. Verboden vriendschap door Els Launspach. 75 p. Zwijsen, euro 9,50. Vanaf 9 jaar.
Standentegenstellingen en de ontwikkeling van de naaistersvakbond, eind negentiende eeuw. Met bijrollen voor bondsleden Roosje Vos, Sani Prijens en Marie Mater.
16. Het geheim van de roofridder door Martine Letterie. 67 p. Leopold, euro 11,95. Vanaf 8 jaar.
Slim meisje in de vijftiende eeuw bevrijdt haar dorp van een roofridder.
17. Gevecht met de wolf door Martine Letterie. 105 p. Leopold, 11,95. Vanaf 12 jaar.
Adellijke vijftiende-eeuwse jongen loopt weg van huis en bespreekt zijn problemen met een blinde troubadour.
18. Wie wint door Martine Letterie. 40 p. Zwijsen, onderdeel van boekenabonnement voor scholen. Vanaf 7 jaar.
Twee adellijke broertjes worden geen vrienden met akelig zoontje van een bevriende ridder. Middeleeuwen vormen kleurrijk decor.
19. Berend en de toverkruiden door Martine Letterie. 80 p. Leopold, euro 12,95. Vanaf 8 jaar.
Ook meisjes waren belangrijk in de Middeleeuwen, ontdekt het adellijke jongetje Berend.
20. Negen open armen door Benny Lindelauf. 250 p. Querido, euro 14,95. Vanaf 11 jaar.
Prachtig verhaal over de geheimen van een arm gezin in Zuid-Limburg in de jaren dertig.
21. De oorlog van Sophie door An van ’t Oosten. 146 p. Davidsfonds, euro 13,50. Vanaf 11 jaar.
Tweede Wereldoorlog in Den Haag vanuit kleinemeisjesperspectief. Met een onredelijke moeder en veel honger.
22. Raven in de lucht door Hans Petermeijer. 52 p. Zwijsen, euro 9,60. Vanaf 9 jaar.
Klein verhaal, dat onverwacht eindigt met Belgische Guldensporenslag in 1302.
23. Het Lage Huis door Jan Ploeger. 204 p. Clavis, euro 16,95. Vanaf 12 jaar.
Avonturen van Germaanse jongen Edzel, in 69 n. Chr., het jaar van de Bataafse Opstand.
24. Het witte muizenplan door Joyce Pool. 75 p. Zwijsen, euro 9,50. Vanaf 9 jaar.
Over de jaren zestig: provo, koninklijke bruiloft van prinses Glimlach en akelige politie.
25. Weg uit de fabriek door Ton van Reen. 73 p. Zwijsen, euro 9,50. Vanaf 9 jaar.
Zuid-Limburg in 1866. De standsverschillen waren groot en het leven was hard.
26. De gebroken harp door Aline Sax. 256 p. Clavis, euro 17,95. Vanaf 12 jaar.
Ierse Opstand in Dublin in 1916. Hoofdpersoon Brian wil eigenlijk niet meedoen. Jeugdige auteur Aline Sax (1984) studeert geschiedenis in Antwerpen.
27. De Zwarte Baron door Annejoke Smids. 345 p. Ploegsma, euro 15,95. Vanaf 11 jaar.
Vriendschap, alchemie en magie in avonturenroman in het vijftiende-eeuwse Frankrijk en Italië.
28. De roep van zotte Lotte door Hedwig van de Velde. 235 p. Davidsfonds, euro 15,95. Vanaf twaalf jaar.
Historisch verantwoord verhaal over meisje in arm Belgisch vissersdorp Walraversijde in 1469 ontwikkelt zich tot thriller met spoor van doden. Hoog Kniertje-gehalte.
29. Amulet van de dood door Karel Verleyen. 158 p. Davidsfonds, euro 14,95. Vanaf 12 jaar.
Onderhoudende en goedgedocumenteerde detective in de tijd van keizer-gladiator Commodus, met grapjes en verwijzingen naar Cicero. Voer voor gymnasiasten.
30. Tien torens diep door Jacques Vriens. 159 p. Holkema & Warendorf, euro 10,99. Vanaf 11 jaar.
Met veel vakmanschap geschreven verhaal over vriendschap in mijnwerkersdorp in de jaren vijftig in Zuid-Limburg.

31. Duveke door Elly de Vries. 86 p. Sjaloom, euro 10,45. Vanaf 11 jaar.
Opnieuw kleinemeisjesperspectief in de Tweede Wereldoorlog. Ook aandacht voor veranderingen na de bevrijding.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.