Niet alleen de afgelopen decennia waren het vaak buitenlandse historici die met een spraakmakende visie op de geschiedenis van Nederland kwamen – denk aan Simon Schama, James Kennedy en Jonathan Israel –, ook in de negentiende eeuw deed dit verschijnsel zich al voor.
In 1856 was het de Amerikaan John Lothrop Motley (1814-1877) die de Nederlanders in een meeslepend, heroïsch en aantrekkelijk geschreven verhaal presenteerde. In zijn driedelige The Rise of the Dutch Republic beschreef hij de Opstand tegen de Spaanse koning Filips II tot aan de moord op Willem van Oranje. Later volgden nog vier delen, die de geschiedenis door trokken tot aan de Synode van Dordrecht in 1618-1619.
Terwijl Nederlandse historici – die veelal bronnenpublicaties en detailstudies publiceerden – vooral kritiek hadden, was het publiek dolenthousiast over de boeken van Motley. Dat was ook niet zo vreemd, want op beeldende wijze beschreef hij de Nederlanders als een volk van onversaagde vrijheidsstrijders, die onder bezielende leiding van de nobele Willem van Oranje de strijd aanbonden met de doortrapte, wrede, tirannieke en katholieke Filips II. Voor het nog wat moeizaam op gang komende Nederlandse nationalisme was dit een geweldige opsteker.
Motley was afkomstig uit de protestantse elite van Boston en had onder meer in Duitsland gestudeerd. Hier was hij onder de indruk geraakt van literaire helden als Goethe en Schiller, en was hij zwaar beïnvloed door de Duitse Romantiek, het opkomende nationalisme en het verlangen naar heroïsche verhalen. Ook had hij een levenslange vriendschap gesloten met zijn één jaar jongere medestudent Otto von Bismarck.
Na terugkeer in de Verenigde Staten schreef Motley enkele slecht ontvangen romans en was hij korte tijd diplomaat. Toen ook dit geen succes was, stortte hij zich op de geschiedenis van Nederland in de zestiende eeuw. Hiermee hoopte hij niet alleen literaire roem en rijkdom te verwerven, maar streefde hij ook een politiek doel na. Onder zijn pen werd de Nederlandse Opstand namelijk de regelrechte voorloper van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog, waardoor deze dus in een eerbiedwaardige traditie kwam te staan.
Het gevolg van zijn internationale bestseller was niet alleen dat Motley een beroemde negentiende-eeuwer werd, die contact had met de groten der aarde, maar ook dat Nederland erg populair werd in Amerika, en een geliefde bestemming voor het ontluikende toerisme. Met De Atlantische pelgrim heeft de Utrechtse historicus Jaap Verheul een boeiend en leesbaar boek geschreven over wisselwerking tussen de Oude en de Nieuwe Wereld in de negentiende eeuw.
Rob Hartmans is historicus, journalist en vertaler.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
