Terwijl Nederlanders in de jaren tachtig massaal de straat op gingen om tegen kernwapens te demonstreren, werden piloten getraind om een atoombom op Oost-Duitsland te gooien. De eerste aflevering van Een programma over de jaren tachtig gaat over de angst voor een kernoorlog. Dat die dreiging de wereld opnieuw in zijn greep zou houden, had presentator Teun van de Keuken niet verwacht. ‘Volgens mij hebben we dit in de jaren tachtig niet zó eng meegemaakt.’
In de nieuwe geschiedenisserie van de VPRO gaat Van de Keuken op zoek naar verhalen uit de jaren tachtig. Hij spreekt met Vietnamese bootvluchtelingen, een Joegoslavische sporter en een Nederlandse straaljagerpiloot. De militair vertelt dat hij tijdens zijn 24-uursdiensten zijn uniform aanhield in bed: hij moest op ieder moment klaarstaan om op te stijgen met een kernbom.
Meer lezen over de Koude Oorlog? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
De NPO zendt momenteel ook een dramaserie over de jaren tachtig uit. Is het een populair decennium?
‘De jaren tachtig spreken zeker tot de verbeelding. Het verleden wordt voortdurend gerecycled, en het lijkt erop dat de jaren tachtig nu aan de beurt zijn. Toch zijn we in deze geschiedenisserie niet op zoek gegaan naar nostalgie. Het gaat niet over de gekke kleren die we droegen of de muziek waarop we dansten, maar over serieuzere onderwerpen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Die zijn opeens erg actueel. De eerste aflevering gaat over de dreiging van een kernoorlog.
‘Die angst is weer helemaal terug. Dat Poetin de Russische kernwapens op scherp zou zetten, konden we natuurlijk niet weten toen we dit programma maakten. Maar door een rare samenloop van omstandigheden zitten we nu in een vergelijkbare situatie als in de jaren tachtig.’
Was de situatie toen net zo dreigend?
‘Voor sommigen wel. Ik sprak bijvoorbeeld met een piloot die werd getraind om een kernbom op Oost-Duitsland te gooien als er een kernoorlog zou uitbreken. Maar ik sprak ook met een militair die een Nederlandse basis moest bewaken en eigenlijk alleen maar zat te wachten tot de Russen kwamen. Dat gebeurde natuurlijk niet. De verveling sloeg toe, totdat er ’s nachts opeens een alarm afging. Een van de soldaten dacht dat ze werden belaagd en schoot de indringer dood. Die indringer bleek een konijn te zijn. Voor deze militairen was dat eigenlijk het hoogtepunt van de dreiging.
De machtsblokken die in de jaren tachtig tegenover elkaar stonden, wisten allebei dat ze de atoombom maar één keer konden gebruiken. Ze wilden elkaar vooral afschrikken: de bom was er om nooit gebruikt te worden. Dat zorgde destijds voor een stabiele situatie, maar nu zitten we in een Koude Oorlog die gepaard gaat met een warme oorlog. Volgens mij hebben we het in de jaren tachtig niet zo eng meegemaakt als nu.’
Naar welke andere verhalen zijn jullie op zoek gegaan?
‘De Oost-West-verhouding speelt in bijna alle verhalen een rol, want dat was een belangrijke onderstroom in het hele decennium. Een van de afleveringen gaat bijvoorbeeld over de Olympische Winterspelen van 1984 in Sarajevo. De Nederlandse atleten wonnen daar geen enkele medaille; ze vonden de stad armoedig en de Spelen slecht georganiseerd.
Sarajevo was de stad waar Franz Ferdinand was doodgeschoten: de aanleiding voor de Eerste Wereldoorlog. De Olympische Spelen moesten die gebeurtenis uitwissen. Het moest Joegoslavië op de kaart zetten als communistisch land dat niet bij het Warschaupact was aangesloten. Achteraf bleken de Spelen het laatste gloriemoment voordat in Joegoslavië de oorlog uitbrak. We filmden bijvoorbeeld de Olympische bobsleebaan, die nu vol zit met kogelgaten. Servische milities die in de jaren negentig de stad beschoten, hielden zich daarachter schuil.’
In welke verhalen speelde de tegenstelling tussen Oost en West nog meer een rol?
‘In Berlijn spraken we met Vietnamese bootvluchtelingen. In West-Berlijn woonden in de jaren tachtig vluchtelingen uit Zuid-Vietnam, terwijl in Oost-Berlijn juist veel Vietnamezen zaten die vanuit Noord-Vietnam naar de DDR waren gekomen. Daar was minder armoede dan in hun thuisland. Jonge jongens die als student of arbeider naar de DDR kwamen, werden daar minder in de gaten gehouden door hun familie en kwamen er in aanraking met meisjes. In tegenstelling tot wat wij in de jaren tachtig dachten, vonden zij de DDR een ontzettend vrij land.
Na de val van de Muur werden de Zuid- en Noord-Vietnamezen in Berlijn plotseling met elkaar geconfronteerd. Het gaat in Berlijn vaak over Die Mauer im kopf: de Muur bestaat niet meer, maar zit nog wel in het hoofd van de bewoners. Dat speelde bij de Vietnamezen in de jaren tachtig ook. Als zij elkaar tegenkwamen, wisten ze na twee zinnen of iemand uit Noord- of Zuid-Vietnam afkomstig was. Het leverde soms pijnlijke situaties op om oog in oog te staan met de vijand uit de Vietnamoorlog, maar bij de jongste generatie Duitse Vietnamezen begint dat gevoel langzamerhand te verdwijnen.’
Laat deze serie zien hoe de jaren tachtig doorwerken in het heden?
‘Impliciet wel. Sarajevo, de stad waar de mensen tijdens de Spelen zo trots waren, werd in de jaren negentig volledig in puin geschoten. Nu zien we daar de veerkracht om weer iets op te bouwen en de ellende van het verleden achter te laten.
Als historici zijn we gewend ons op een specifieke periode te richten, alsof daar een logisch begin en einde aan zit. Maar je kunt niet één geschiedenis schrijven over gebeurtenissen als de Olympische Spelen in Sarajevo of de Berlijnse Muur. Deze serie gaat dan ook over herinnering. Twee partijen die dezelfde gebeurtenis hebben meegemaakt, kunnen zich die gebeurtenis heel anders herinneren.’
De eerste aflevering van Een programma over de jaren tachtig is op zondag 6 maart om 21.40 uur te zien op NPO 3.
