Van de gruwelijke represailles in Appelbergen tot de eerste bevrijders in Zuid-Limburg, en van het bombardement in Rotterdam tot een kerkrazzia in Aalten. De Tweede Wereldoorlog voltrok zich in alle uithoeken van ons land. Voor zijn boek Hier is het gebeurd bezocht Ad van Liempt plekken waar de oorlog zich afspeelde. ‘Je waant je midden in het verhaal.’
Samen met fotograaf Rolf Baas reisde Van Liempt door Nederland om de plekken van bekende en onbekende oorlogsverhalen vast te leggen. Soms staat er een statig monument, soms niet meer dan een bordje met enkele namen. ‘De ene plek van herinnering is de andere niet’, zegt Van Liempt.
Meer lezen over de Tweede Wereldoorlog? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Jullie bezochten 50 locaties voor dit boek. Waarom juist deze plaatsen?
‘De selectie is volledig subjectief. We wilden plekken bezoeken door het hele land en verhalen vertellen uit de hele bezettingsperiode. We probeerden bovendien een balans te vinden tussen iconische plekken en plaatsen waar zich onbekende verhalen hebben afgespeeld.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Welke bijzondere verhalen kwamen jullie tegen?
‘Het verhaal over de executie op een akker in Rademakersbroek bijvoorbeeld. Op 2 maart 1945 schoten de nazi’s daar 46 Todeskandidaten dood als represaille voor een verzetsactie waarbij vier Duitsers waren vermoord. Het was de grootste vergeldingsactie in Nederland tot dan toe, maar tot voor kort had ik er nog nooit van gehoord. De wreedheid van de bezetter is voelbaar als je op dat tarweveld staat.’
Volgens Van Liempt raakt dat gevoel de essentie van het boek. ‘Op bepaalde plekken kun je je nauwelijks voorstellen dat er zich iets bijzonders heeft afgespeeld tijdens de oorlog. Laat staan zoiets gruwelijks als een massa-executie.’
Op sommige locaties is er maar weinig dat aan de oorlog herinnert. Doen we op die plekken wel genoeg aan herinnering?
‘Er is een toenemende behoefte aan nagedachtenis. Het aantal oorlogsmonumenten neemt toe, maar op sommige plekken zijn de verhalen nog steeds onzichtbaar. Bij concentratiekamp Erika in Ommen bijvoorbeeld. Dat kamp lag tijdens de oorlog al verscholen in het bos, zodat er geen controle mogelijk was en de nazi’s er op vreselijke wijze tekeer konden gaan. Gevangenen werden er dagenlang vastgehouden in een betonnen gat in de grond. Door een luik met spijkers konden zij nauwelijks rechtop staan in deze ‘bunker’.
Jaren later is het strafkamp nog steeds onzichtbaar. Diep in het bos bij Ommen herinneren nu alleen een steen, een kruis en een tekstbordje voorbijgangers aan dit gruwelijke oord. Zo zijn er veel plekken die weinig aandacht krijgen in onze oorlogsherinnering.
Een ander voorbeeld is Appelbergen in Groningen. De Duitse bezetter dumpte hier geëxecuteerden na de april-meistakingen van 1943. Er staan nu twee bordjes: een met negentien namen van mannen die uit het veenmoeras zijn opgegraven, en een met vijftien namen van mannen die nooit zijn gevonden. Door de afgravingen ligt er inmiddels een lieflijk meertje van een bijzondere schoonheid. Het contrast op deze plekken is soms heftig.’
U schrijft over de bombardementen van Rotterdam en Nijmegen, maar ook over de minder bekende van Venlo en Doetinchem. Zijn die bombardementen onderbelicht?
‘Fotograaf Rolf Baas, die meewerkte aan dit boek, heeft lang in Venlo gewoond, vlakbij de gebombardeerde brug. Toch had hij nog nooit van het bombardement gehoord. Wetenschap van deze bombardementen is generationeel bepaald, maar friendly fire-gêne speelt ook een rol. Als de geallieerden een stad bestookten in het kader van de bevrijding, keek de bevolking daar anders op terug dan op een vijandelijk bombardement. Er werd nauwelijks over gesproken.
Dat ingewikkelde gevoel begint langzamerhand te verdwijnen. Nijmegen zweeg lang over het vergisbombardement op de stad, maar de laatste twintig jaar is men er onderzoek naar gaan doen. Er ontstaat steeds meer verbazing over wat daar misging. Dat geldt nog sterker voor het vergisbombardement op de Haagse woonwijk Bezuidenhout, waar 511 burgers omkwamen. Winston Churchill ontstak destijds in woede over dit Engelse bombardement, omdat werkelijk alles fout ging.’
Is er een locatie die er voor u uitspringt?
‘Een bizarre plek is het Twentolplein in Deventer. Daar staat een ouderwets monument, omgeven door nieuwbouw. Het gedenkteken lijkt volledig misplaatst, maar er staat ook een enorme treurwilg die zich om het monument lijkt te bekommeren. Het is de plek waar de Duitsers in 1945 een verzetsgroep executeerden, drie kwartier voordat Deventer werd bevrijd.
De plek die er voor mij het meest uitspringt is Westbroek, een dorpje vlakbij Utrecht. Onder een strakblauwe lucht en in de stralende zon liep ik daar over het dorsplein. Het is een idyllische plek, waar na de capitulatie de waanzin uitbrak en een Duitse legereenheid elf mensen doodde. Het contrast met het sprookjesachtige plein dat je nu ziet is zo groot, dat het de absurditeit van de oorlog voelbaar maakt. Lezers met een fascinatie voor oorlogsverhalen raad ik aan om deze plekken zelf eens te bezoeken. Het is alsof je midden in het verhaal zit.’
