A.Th. van Deursen heb ik nooit ontmoet, en dat spijt mij zeer. Wel had ik hem twee keer aan de telefoon. De eerste keer zou ik hem iets vragen voor de Volkskrant, mijn werkgever. Ik herinner me een korzelige stem, van iemand die wel wat beters te doen had dan met de Volkskrant praten. De tweede keer was die stem een stuk zwakker. Mai Spijkers van uitgeverij Bert Bakker had me aangesproken: Van Deursen heeft een nieuw boek, over Katwijk. Je moet hem snel interviewen, anders is het te laat.
Het is niet meer gelukt. Ik heb hem nog wel aan de telefoon gehad, in zijn verzorgingstehuis. Hij wilde wel praten, maar zag er merkbaar tegen op. Een week later liet hij het vraaggesprek afzeggen. En nog een paar dagen later was hij dood.
En nu, weer een jaar later, is er een liber amicorum verschenen onder de titel Een gereformeerde jongen. Arie Theodorus van Deursen 1931-2011. Daarin is voor de Van Deursen-fans veel moois te vinden, over de man en over zijn werk.
Ik ben niet de enige bewonderaar. Kees Fens, ook allang dood, vond Van Deursen ‘groot’. Henk Wesseling vindt hem een van de weinige Nederlandse historici van na de oorlog die een oeuvre bij elkaar hebben geschreven. Zijn beroemdste boek is de dorpsgeschiedenis van Graft, maar hij biografeerde ook Maurits en vlak voor zijn dood kwam nog In Katwijk is alles anders. Ikzelf ben vooral liefhebber van zijn schrijfstijl. ‘Le style, c’est l’homme même,’ zei Buffon, en dat gold zeker voor Van Deursen.
‘Bedwongen, beheerst en met een sterk gevoel voor humor’ was de typering in het juryrapport van de Wijnaendts Franckenprijs die hij ooit kreeg. Korte, rake zinnen die beschrijven of een situatie samenballen. Van Deursen vond dat de historicus niet zelf voor zijn onderwerp moet gaan staan. Daarom had hij zo de pest aan Simon Schama en diens bestseller Overvloed en onbehagen. Van Deursen had een mooie gereformeerde waarschuwing voor de historicus: ‘Als theologen het kerkvolk dwingen aan hun discussies deel te nemen, scheurt de kerk.’
Maar ik geloof niet dat hij naïef was en meende dat de feiten wel voor zich zouden spreken. Hij poseerde misschien als eenvoudig verteller. Maar zoals A.N.J. den Hollander – ook een bewonderenswaardig geleerde – schreef: een feit is als een zak. Je moet er wat in stoppen, anders blijft hij niet rechtop staan.
Zo is het in de journalistiek, zo is het in de geschiedenis, en Van Deursen wist dat heel goed. Zijn oordelen waren onnadrukkelijk en beknopt – maar ze waren er zeker wel. Uit een bundel over Michiel de Ruyter: ‘Tromp, De Ruyter en Piet Heyn blijven leven. Zij staan nog altijd voor ons als exempelen van moed en durf en ondernemingslust.’
Zo moet het. Uit de stijl van Van Deursen spreekt verder een zekere dwarsheid, en ook die bevalt mij zeer. Hij was inderdaad een gereformeerde jongen en dat verborg hij niet, vooral niet in zijn polemieken tegen de tijdgeest. Het maakte hem uitmiddelpuntig, unzeitgemäss, schrijft Wesseling. ‘Mijn theologische ligging is niet in het geding,’ schreef hij op het bezwaar van een collega-hoogleraar tegen zijn vermeend te calvinistische duiding van Willem van Oranje. Hij vond dat de verzuiling een zegen voor de mensheid was geweest en vergeleek de huidige cultuur met ‘een publiek toilet tegen sluitingstijd’.
Dat was mooi gevonden. Uit de kolommen van dit blad vertrok Van Deursen omdat hij er tweemaal een vloek in had aangetroffen. In progressieve kring was hij niet getapt – mogelijk de reden waarom hij nooit de P.C. Hooftprijs heeft gekregen. Bij de VPRO sprak ik laatst mijn bewondering uit voor Van Deursen. Daar vonden ze Van Deursen zo reactionair dat hij zijn kinderen moet hebben geslagen.
Ik kies twee willekeurige zinnen uit zijn kleine Oranje-biografie: ‘Willem van Oranje leefde in de zestiende eeuw. Daar zullen wij hem dan ook moeten zoeken, want uitsluitend tegen die achtergrond tekent zijn gestalte zich af.’ Daar verruil ik graag een heel seizoen van het VPRO-programma OVT voor.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
