Een nieuwe tentoonstelling in Museum Boijmans Van Beuningen zet de geschiedenis van het museum tijdens en vlak na de Tweede Wereldoorlog centraal. Tijdens een aansluitend symposium, dat plaatsvond op 9 november, spraken verschillende kenners over het museum in deze periode en met name over de rol die museumdirecteur Dirk Hannema speelde. Hij leidde het museum tot 1945, toen hij wegens collaboratie met de bezetter werd geïnterneerd. Huidig museumdirecteur Sjarel Ex: ‘Er mogen geen geheimen meer bestaan over het Boijmans.’
Tijdens het symposium kwam het oorlogsverleden van het museum aan bod. Ook sprak een aantal experts over de relatie tussen kunst, oorlog en collaboratie. Een van de belangrijkste thema’s hierbij was de rol van Dirk Hannema.
Sjarel Ex is zich terdege bewust van het feit dat hij in de voetsporen van een controversiële figuur is getreden. ‘Er heerst een bepaald soort ongemak om directeur van het Boijmans te zijn.’ De nieuwe expositie Boijmans in de oorlog moet hier verandering in brengen. ‘Wij weten dat deze tentoonstelling een effect van zelfkastijding heeft. Het museum heeft een discutabel verleden en daar wil het graag openheid over geven.’ De bezoeker moet een eigen oordeel kunnen vormen. ‘Er mogen geen geheimen meer bestaan over het Boijmans.’
Vervalsing
Dirk Hannema begon in 1921 voortvarend als museumdirecteur. ‘Met zijn komst kon het museum zich gaan meten aan het Rijksmuseum’, stelt Peter van der Coelen, conservator Prenten en Tekeningen en medesamensteller van de nieuwe tentoonstelling. Hannema heeft er voor en tijdens de oorlog voor gezorgd dat belangrijke stukken werden aangekocht. Dat beaamt ook Ariëtte Dekker, economisch-historisch onderzoekster. ‘Hij had een grote gave om mensen aan zich te binden en fondsen te werven. Zowel kunstenaars als een enorme som geld kwamen naar het Boijmans.’
Na de oorlog zou blijken dat het belangrijkste werk dat Hannema had aangekocht vervalst was. Het in 1937 aangekochte stuk De Emmaüsgangers werd oorspronkelijk toegeschreven aan Johannes Vermeer maar bleek vervaardigd te zijn door meestervervalser Han van Meegeren. Hoewel dit vlak na de oorlog bekend werd, bleef Hannema tot zijn dood in 1984 volhouden dat het werk geen vervalsing was.
Een nog grotere smet op Hannema’s blazoen vormde echter zijn nationaalsocialistische sympathieën. Volgens Wessel Krul, biograaf van de omstreden museumdirecteur, was Hannema zeer controversieel. ‘De bezetter confronteerde alle Nederlandse museumdirecteuren met onwelkome eisen en vragen over het aanbod op de kunstmarkt. Bovendien kochten zij volop kunst uit ontvreemd joods bezit. De museumdirecteuren hadden daarop doorgaans niet principieel maar pragmatisch gereageerd. Zo ook Hannema. Het punt bij Hannema was echter dat hij al snel gezien werd als collaborateur. Zijn medewerking met de bezetter ging namelijk verder dan nodig was. Hij zat in het bestuur van de Nederlandsche Cultuurkring, een pro-nationalistische groep intellectuelen, en werd vanaf 1943 Gemachtigde voor het Museumwezen in het schaduwkabinet van Anton Mussert. Hij zei echter over deze functie dat het hem om de kunst ging en niet om de politiek.’
Kamp Vianda
Dat het Hannema inderdaad om de kunst te doen was, was al duidelijk geworden bij de Duitse inval. Toen in 1940 de bommen op Rotterdam vielen bleven veel werknemers en hun familie in het Boijmans om te zorgen dat de stukken veilig bleven. Na het bombardement werd het museum de plek waar de belangrijkste overblijfselen van de gebouwen in Rotterdam bewaard bleven. Zo werd cultureel erfgoed behouden. ‘Na de oorlog is het merendeel van het personeel achter Hannema blijven staan’, zegt Van der Coelen. ‘Ten onrechte meenden zij dat hij alleen met de bezetters samenwerkte om erger te voorkomen. Waarschijnlijk was hij een goede baas voor zijn werknemers’.
Na de oorlog werd Hannema vrijwel direct als collaborateur gearresteerd. Er volgden acht maanden gevangenschap in Kamp Vianda in Hoek van Holland. Maar: ‘Hoewel Hannema in het Schaduwkabinet van Anton Mussert zat, heeft hij zich nooit verrijkt in de oorlog’, stelt biograaf Krul.
Hannema was wel degelijk fout in de oorlog, maar of je hem alleen daarop moet afrekenen staat volgens de sprekers ter discussie. Hij heeft er immers voor gezorgd dat veel Nederlands erfgoed in het land bleef tijdens de oorlog en dat andere kunst aangekocht werd en naar Nederland kwam. ‘Oordelen over Hannema kan, maar of we hem ook moeten veroordelen, is maar de vraag’, aldus Sjarel Ex.
De tentoonstelling ‘Boijmans in de Oorlog’ is nog te zien t/m 27 januari 2019.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
