Home BOEKEN: Kostbare kaarten

BOEKEN: Kostbare kaarten

  • Gepubliceerd op: 28 november 2012
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Annemarie Lavèn

Kaarten zijn niet alleen onmisbaar voor het leren kennen van een onbekend gebied. Ze zijn onontbeerlijk bij militair-strategische operaties, worden gebruikt bij juridische geschillen en zijn nuttig voor het openbaar bestuur, zoals wanneer grondbelastingen geheven moeten worden. Maar kaarten zijn ook vooral erg mooi en daardoor geliefde prestigeobjecten. Dat was al zo in de zeventiende eeuw. Vooral stedenatlassen waren erg populair, ondanks de hoge aanschafprijs.

De onlangs door Lannoo uitgegeven facsimile van de stedenatlas van Frederick de Wit (1629/’30-1706) uit de collectie van de Koninklijke Bibliotheek is een uitzonderlijk fraai exemplaar. Het boek uit 1698 telt 127 plattegronden en 31 prenten en toont 130 verschillende steden, forten en kloosters. De platen zijn op ware grootte weergegeven, wat resulteert in een kloek boek van maar liefst 38 bij 64 cm.

De Wit was geen cartograaf maar een prenthandelaar. Die handel legde hem geen windeieren, want hij was een vermogend man met tien huizen in Amsterdam in zijn bezit. Hij was al ruim zestig toen hij de hand wist te leggen op koperplaten van stedenatlassen van de firma’s Blaeu en Janssonius, de twee grootste atlasuitgevers van de zeventiende eeuw Republiek. Omdat de platen zo kostbaar waren, werden ze telkens doorverkocht en hergebruikt. Het was mogelijk om wijzigingen aan te brengen in het zachte koper, maar het was De Wit niet te doen om een zo realistisch mogelijke uitgave. Zo kan het dat sommige kaarten fortificaties tonen die gebouwd zijn in het begin van de Opstand maar inmiddels al waren afgebroken.

De kaarten zijn met oog voor detail weergegeven. We zien hemdjes bleken op de oevers buiten de stad en bruggetjes over nauwe vaarten. Bijzondere gebouwen zijn in vogelperspectief getekend, en soms wat gedraaid als dat beter uitkwam. Die details en de vakkundige inkleuring in stralende kleuren maken de atlas visueel bijzonder aantrekkelijk. De in drie talen geschreven toelichtingen beschrijven de totstandkoming van de kaarten en plaatsen deze in een historische context.

Het is prijzenswaardig dat uitgeverij Lannoo deze facsimile op de markt brengt. Toch is er iets op deze uitgave aan te merken. De index houdt de originele indeling aan. Dat betekent dat de steden per gewest geordend zijn, en daarbinnen de volgorde van stemrecht in de Statenvergadering is aangehouden. Destijds een gangbare wijze van ordening, maar moderne gebruikers zijn meer gebaat bij een alfabetische index. Maar echt jammer is dat de platen, in tegenstelling tot het origineel, in katernen zijn gebonden, waardoor flink wat informatie in de vouw wegvalt, bijvoorbeeld een deel van de plaatsnaam. Dit was gemakkelijk op te lossen geweest door de beelden niet tot in de rug te laten doorlopen. Maar afgezien van deze kanttekeningen is de Atlas de Wit absoluut een collectors-item.

Van een heel andere orde is de uitgave Schatkamers van Nederland. Historisch kaartwerk van Nederland.  Het Nationaal Archief en de ANWB beloven de mooiste kaarten uit de provinciale archieven. In een cassette zijn twee kaarten per provincie opgenomen. Het begeleidende boekje stipt de geschiedenis van de cartografie aan, en geeft een toelichting bij de gekozen kaarten. De oudste kaart komt uit 1550 en toont de versnipperde jurisdicties van Midden-Limburg. De modernste kaart is een intrigerende Russische stafkaart van het sluizencomplex bij IJmuiden uit 1977. Het is niet helemaal duidelijk wat het doel van deze kaart was, wellicht voor industriële spionage.

Juist doordat de 24 kaarten zo verschillen, geven ze gezamenlijk een interessante dwarsdoorsnede van de cartografische ontwikkeling in Nederland. Aan het eind van ieder hoofdstuk heeft de ANWB per provincie een hedendaagse fiets- of autoroute toegevoegd, zodat de lezer zelf kan zien hoe het Nederlandse landschap zich ontwikkeld heeft. Dat is een leuk idee, maar jammer dat het bijbehorende kaartje zo klein is dat de route niet is af te leggen zonder een vergrootglas. Ook mist er een routebeschrijving. Een bijbehorende website had een goede aanvulling kunnen zijn.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.