Op 7 november 1938, om halftien ’s morgens, diende een 17-jarige Duitse jongen van 1,57 meter lang zich aan bij de Duitse ambassade in Parijs. Hij vroeg om een ontmoeting met een secretaris; hij had belangrijke documenten bij zich, die alleen overhandigd konden worden met een persoonlijke uitleg. Herschel Grynszpan werd naar de kamer van Ernst vom Rath gebracht.
Herschel was kort daarvoor vanwege het toenemend antisemitisme uit Hannover gevlucht om bij zijn oom en tante in Parijs te gaan wonen. Algauw kreeg hij van zijn zus een briefje met het nieuws dat zijn Duitse familie onder erbarmelijke omstandigheden naar Polen was gedeporteerd. In de ochtend van 7 november kocht hij een revolver en vuurde vijf kogels af op Vom Rath.
De aanslag was een geschenk uit de hemel voor de nazitop. Nog voordat Rath twee dagen later aan zijn verwondingen overleed, draaide de propagandamachine op volle toeren. Het ‘Internationale Jodendom’ had de moord op Vom Rath op zijn geweten. Joseph Goebbels schreef in zijn dagboek: ‘De Joden zullen nu de volkswoede ervaren.’ Het was de aanzet tot de Kristallnacht. Overal in Duitsland werden in de nacht van 9 op 10 november Joodse winkels vernield en synagogen platgebrand, alles onder het toeziend oog van SA, SS en Hitlerjugend.
Over de zaak-Grynszpan publiceert de Amsterdamse advocaat Sidney Smeets nu op basis van grondig archiefonderzoek een bondig geschreven boek. Het werd tijd, want over de aanslag die door Berlijn werd aangegrepen om duidelijk te maken dat het menens was met de Jodenvervolging, zijn veel spookverhalen geschreven. Dat is overigens niet verbazingwekkend, want de moord op Vom Rath is omgeven door een kluwen van raadsels.
Grynszpan werd aanvankelijk aan de Franse politie overgedragen en legde een bekentenis af. Vom Rath kreeg een staatsbegrafenis met ongekende publicitaire aandacht – niet in de laatste plaats omdat Adolf Hitler tijdens de uitvaart tussen de ouders van de overledene in zat.
Smeets beschrijft hoe er vanuit de hele wereld reacties kwamen. Leon Trotski en de Joodse schrijver-revolutionair Maurits Dekker roerden zich, en de Amerikaanse journaliste Dorothy Thompson wist grote sommen geld op te halen voor de rechtsbijstand van Grynszpan.
Toen verklaarde Frankrijk de oorlog aan Duitsland. Bij de inname van Parijs op 14 juni 1940 waren de Duitsers erop gebrand om Grynszpan en het bijbehorende strafdossier in handen te krijgen. Dat lukte aanvankelijk niet. De Franse magistratuur had weinig zin een gevangene uit te leveren die vastzat vanwege een politieke daad tegen het land waarmee Frankrijk in oorlog was. Grynszpan werd naar het zuiden afgevoerd, vrijgelaten en uiteindelijk toch aan de Duitsers overgeleverd.
De jonge verdachte werd naar Sachsenhausen overgebracht. Hij begreep algauw, zo weten we uit getuigenverklaringen, dat hij daar zo netjes behandeld werd omdat men plannen met hem had: een showproces. Niet alleen Grynszpan zou voor het gerecht komen, maar ook zijn ‘ras’. Smeets beschrijft hoe Goebbels en Hitler zelf zich een geweldige voorstelling van zo’n proces maakten.
En toen gebeurde er iets dat roet in het eten gooide. In weerwil van zijn eerdere verklaringen, beweerde Grynszpan nu dat hij Vom Rath niet had vermoord uit protest tegen de Jodenvervolging, maar uit woede omdat deze nazidiplomaat hem seksueel zou hebben misbruikt. Dit gegeven is aanleiding geweest tot de meest spectaculaire publicaties, ook omdat de Duitse aanklagers naar de Place Pigalle togen om in homobars te gaan vragen of Vom Rath daar bekend was.
De waarheid, zo wordt overtuigend door Smeets aangetoond, is nog heroïscher dan we al dachten. Grynszpan had natuurlijk gehoord dat zijn daad tot de Kristallnacht had geleid. Hij wist dat een showproces de aanleiding zou vormen tot een nog grotere volkswoede tegen Joden. Daarom bedacht hij iets om dat showproces te saboteren.
Een homoseksuele diplomaat die in het wufte Parijs de pederast uithangt kan natuurlijk niet fungeren als martelaar van het nationaal-socialisme. Het proces is dan ook niet doorgegaan. Niemand weet wanneer Herschel Grynszpan in stilte door de nazi’s is vermoord. Op 1 juni 1960 werd hij op verzoek van zijn familie doodverklaard.
Sidney Smeets
De wanhoopsdaad. Hoe een zeventienjarige jongen de Kristallnacht ontketende
253 p. Balans, € 19,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
