Eenzaam vierde ARP-leider Abraham Kuyper op zondag 29 oktober 1905 zijn 68ste verjaardag in Hotel Kist aan de haven van Sebastopol op de Krim. De vorige dag was hij per boot vanuit Odessa gearriveerd. Verjaardagspost ontving hij niet, omdat de Revolutie van 1905 inmiddels in volle gang was en verbindingen verbroken waren. De voorgaande week had Kuyper de trein vanuit Chișinău naar Odessa genomen, net voor een grote treinstaking uitbrak. Onderweg had hij op stations al waargenomen hoe actievoerders voorbereidingen troffen. Kortom, twee jaar nadat hij het verschijnsel staking als minister vastberaden had aangepakt, kon hij het onbevangen als reiziger bestuderen.
In Sebastopol moest Kuyper noodgedwongen ruim een week doorbrengen voor hij per schip verder kon naar Constantinopel. Maar hij hoefde zich niet te vervelen. Op 1 november sloegen de onlusten over naar Sebastopol. Terwijl de burgerij zich angstvallig achter de luiken verschool, doorkruiste Kuyper nieuwsgierig de stad. Hij woonde socialistische bijeenkomsten bij en zag hoe groepjes op straat stonden te overleggen: ‘beramers van complot op complot.’ Ook greep hij de kans aan om schepen van de Russische vloot te beklimmen, zoals de beroemde pantserkruiser Potemkin, waarop eerder dat jaar een opstand was uitgebroken. Het volk was brutaal en je moest oppassen, schreef Kuyper aan een dochter. Maar hij was nu eenmaal niet bang uitgevallen.
Kuyper was bovenal journalist. Het is gebruikelijk hem te omschrijven als de man die een dagblad, een politieke partij, een universiteit en een kerkgenootschap stichtte, maar veel activiteiten voerde hij niet zo lang uit. Voor hij in 1901 minister van Binnenlandse Zaken werd – waarbij het hem tegenviel dat het bij vier jaar bleef – was hij in totaal tien jaar Tweede Kamerlid geweest (waar er later nog vier bij kwamen), elf jaar gemeentepredikant en 21 jaar hoogleraar. Maar journalist, hoofdredacteur van een dagblad en weekblad, was hij bijna zijn gehele volwassen leven – een halve eeuw. Schrijven vormde de kern van zijn bestaan.
Meestal gaf Kuyper vanachter zijn bureau commentaar, maar hij was ook een uitstekende verslaggever. Kuyper was een zinnelijk én een mystiek mens, begiftigd met een enorme verbeeldingskracht. Wat hij zag en meemaakte, wist hij trefzeker in beeldende bewoordingen te vatten. Dat maakt de lectuur van de twee delen Om de oude wereldzee, ruim duizend bladzijden, uit 1907 en 1908, ook nu nog zo boeiend. Het was het verslag van een reis van tien maanden rond de hele Middellandse Zee – en verder, tot aan Soedan toe – die hij tussen augustus 1905 en juni 1906 maakte. Nog voor zijn opvolger Theo de Meester een nieuw kabinet rond had, had de oud-premier het land al verlaten.
Voor een achtdelige IKON-televisiedocumentaire reisde George Harinck Kuyper achterna. In dit boek vertelt hij over Kuypers reis en wat hij nu aantrof. Eén gebied is nu totaal anders: terwijl Palestina in Kuypers dagen een slaperig backwater met een erbarmelijke infrastructuur was, is Israël nu een moderne staat. Wilde er iets veranderen, dan moest dat van de Joodse bevolking komen, meende Kuyper. Maar verder blijkt er merkwaardig veel gelijk gebleven te zijn. Rusland is nog overweldigend zichzelf – Russen geloofden ‘dat plotseling, dat op eenmaal, dat met éen slag, een heilstaat zal doorbreken, die de heerschende ellende verbleeken doet’, schreef Kuyper – en islamitische landen kennen nog steeds weinig ontwikkeling. Zelfs Griekenland was destijds net uit een grote schuldencrisis gered.
Hedendaagse neoconservatieven zouden Kuyper nu afdoen als een verfoeilijk cultuurrelativist. ‘Het denkbeeld dat ons zo vaak vervult, alsof óns soort leven het leven ware, en alsof we niet beter konden doen dan óns leven overal importeren, legt men zodra men het Oosten bereisd heeft, vanzelf af,’ merkte hij op. Hij had natuurlijk gewoon gelijk.
Jan Dirk Snel is historicus en publicist.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
