‘Ik heb nergens spijt van! […] Ik moet u eerlijk zeggen: als wij van de 10,3 miljoen Joden […] er 10,3 miljoen hadden gedood, dan zou ik tevreden zijn geweest […]. Nu door de nukken van het lot het grootste deel van deze 10,3 miljoen Joden in leven is gebleven, zeg ik tegen mezelf: het lot wilde het zo.’
Deze zinnen sprak Adolf Eichmann, die tijdens de Tweede Wereldoorlog als Judenreferent van de SS de Jodentransporten naar de vernietigingskampen liet rijden, in 1957 tijdens een bijeenkomst van gevluchte nazi’s in Buenos Aires. Ze werden door de Nederlandse oud-SS-propagandist Willem Sassen op geluidsband opgenomen.
Maandenlang interviewde Sassen Eichmann over het ‘Jodenprogramma’ van het Derde Rijk. De Nederlander hoopte dat zijn gesprekspartner zou verklaren dat de moord op 6 miljoen Joden een leugen was. Tot zijn schrik bleek Eichmann echter apetrots op deze prestatie. Het was immers oorlog, en de Joden waren de vijanden van het arische ras. Daarom was Joden vergassen volgens Eichmann net zo noodzakelijk en eervol als vechten aan het front.
Hoewel Eichmanns uitspraken niet aan Sassens verwachting voldeden, besloot hij na diens ontvoering door de Israëlische geheime dienst in 1960 delen van de uitgetypte interviews plus Eichmanns memoires aan te bieden aan de wereldpers. Andere stukken bracht hij onder bij familieleden. Originelen en kopieën zwierven uit over de wereld.
De Duitse filosofe Bettina Stangneth is de eerste die weer een min of meer complete versie van de ‘Argentijnse documenten’ bij elkaar heeft weten te puzzelen. Toch waren de meest sprekende passages allang openbaar. Het Amerikaanse tijdschrift Life, de Duitse Stern en het Poolse Polityka publiceerden tijdens het Eichmann-proces in Jeruzalem in 1961 citaten uit de Sassen-interviews – waaronder het bovenstaande. Ze toonden aan dat Eichmann in de rechtbank loog dat hij barstte. Daar beweerde hij namelijk dat hij slechts een klein radertje was geweest, persoonlijk geen afkeer van Joden voelde en alleen bevelen had opgevolgd.
Dat de interviews toentertijd geen algemene bekendheid hebben gekregen is te wijten aan het feit dat Eichmann twijfel wist te zaaien over de authenticiteit. Sassen zou hem verkeerd hebben geciteerd. Die tactiek werkte: de rechtbank in Jeruzalem besloot de Argentijnse documenten niet als bewijsmateriaal toe te laten. Zo kon Eichmann de rol van onbenullige bureaucraat blijven spelen en werden observanten als filosofe Hannah Arendt op het verkeerde been gezet.
Absolute zekerheid over de betrouwbaarheid van de interviews konden alleen de bandopnamen leveren, die in het bezit waren van Eichmanns nabestaanden. In 1992 kocht een Zwitserse uitgever de banden. Zes jaar later konden televisiekijkers in een documentaire van Guido Knopp met eigen oren horen hoe Eichmann opschepte over zijn miljoenvoudige misdaad. Intussen verhuisden de banden naar het Bundesarchiv in Koblenz, waar ze volgens Stangneth op een plank lagen te verstoffen, totdat zijzelf aan haar ‘puzzel’ begon. Ze heeft alle banden beluisterd, en inderdaad: de inhoud komt woordelijk overeen met de getypte vellen.
Toch levert deze tijdrovende exercitie weinig nieuws op over Eichmanns motivatie als massamoordenaar, want hierover heeft David Cesarani in een uitstekende biografie uit 2004 al het nodige geschreven. Wel voegt Stangneth details toe over Eichmanns bestaan als voortvluchtige. Hij haatte het leven in de Argentijnse anonimiteit. Stangneth ontdekte een brief uit 1956 waarin Eichmann aan bondskanselier Adenauer vroeg te mogen terugkeren naar Duitsland.
Stangneth is een knappe onderzoekster, maar helaas geen groot schrijfster. Dat blijkt al uit de oorspronkelijke Duitse versie. Door de slechte Nederlandse vertaling worden de problemen nog groter. De vertalers blijven qua zinsbouw en formuleringen te dicht bij het Duits, waardoor er soms een stroef soort half-Nederlands ontstaat. Van een uitwisselingsprogramma (Austausch) maken zij een ‘uitruil’ en ook met typische SS-begrippen als Gottgläubigkeit weten zij zich geen raad. Dit had beter gemoeten.
Bettina Stangneth
Eichmann in Argentinië. Het onbezorgde leven van een oorlogsmisdadiger
704 p. Atlas-Contact, € 69,90
Dit artikel is exclusief voor abonnees
