Op Twitter en elders op internet is het tegenwoordig de gewoonte dat mensen een note to (one)self plaatsen. Het heeft iets paradoxaals, een dergelijke openbare zelfvermaning. Een persoonlijke notitie kun je immers ook op een briefje schrijven of gewoon in je computer opslaan. Waarom moet iedereen meelezen? Maar het patroon is vrij herkenbaar: iemand heeft iets gedaan dat hij beter niet had kunnen doen en de wijze les die hij daaruit trekt – dat nooit weer – deelt hij meteen maar met anderen. Meestal gaat het trouwens om onnozelheden: de echt pijnlijke lessen houden mensen wel voor zich.
In de tweede eeuw na Christus schreef iemand ergens nabij de Donau in Midden-Europa een geschrift met een titel die hieraan doet denken: Ta eis heauton. Oftewel: De dingen tot zichzelf, of simpelweg: Tot mijzelf. Maar de auteur hield zijn overpeinzingen ook echt voor zichzelf; het zou nog eeuwen duren voor ze wijder bekend werden. Toch was hij wel in de positie om overschrijvers te vinden als hij dat had gewild. Marcus Aurelius (121-180) was namelijk sinds 161 augustus – ‘keizer’ zeggen wij, naar de titel kroonprinselijke titel caesar die daaraan voorafging – van het Romeinse Rijk.
Terwijl Marcus Aurelius de Marcomannen en andere volkeren met zijn legers bestreed, vroeg hij zich in zijn private bespiegelingen af waarin hij eigenlijk van een rover verschilde. Ook peinsde hij over het Romeinse Rijk als een van de dingen die ooit voorbij zullen gaan. Dat soort twijfels kun je als militair monarch inderdaad maar beter voor je houden.
Toch stond Marcus ook tijdens zijn leven al bekend als wijsgeer. Aan zijn filosofenbaard kon je het al zien. Rond zijn vijfentwintigste verruilde Marcus de welsprekendheid voor de levensfilosofie van de Stoa. Die bestond vooral uit veel getob over de onvermijdelijkheden van het leven. Stoïci streefden naar apatheia, aandoeningsloosheid, maar ze hadden het er zo uitgebreid over dat het soms weer iets pathetisch krijgt. De dood lag in de loop der dingen, in de natuur besloten en je diende je ermee te verzoenen, maar waarom praatte men er dan zoveel over?
De Stoa doet, met zijn nadruk op ernst, terughoudendheid, naastenliefde en voorzienigheid, tegenwoordig nogal christelijk aan. Dat komt vooral doordat het christendom – dat met zijn hoop op een leven na de dood en het verlangen daarnaar op stoïci nogal hysterisch overkwam – later zoveel van het stoïcisme heeft overgenomen. Hoewel Marcus zijn aandeel had in de vervolging van christenen, bleef de traditie hem tot op de dag van vandaag goedgezind.
Anton van Hooff heeft geen chronologisch, maar een thematisch boek over Marcus geschreven, waarin hij tevens allerlei wetenswaardigheden over de tweede eeuw vertelt: het was volgens hem een tijdperk dat leed aan nostalgie naar het verre verleden en hechtte aan oude vormen en gedachten. Als jong classicus raakte hij kennelijk gefascineerd door Marcus’ zelfbespiegelingen, maar hoewel Van Hooff levendig schrijft en persoonlijke terzijdes gelukkig niet schuwt, blijft zijn Marcus toch een wat saaie diender. Hij typeert hem als ‘wereldvreemd’ en zelfs als een ‘museumstuk’.
Marcus doet denken aan een Nederlands politicus in campagnetijd: vooral geen fouten maken en elke vorm van spontaniteit vermijden. Toch kun je je afvragen of de geheime zelfbespiegelingen uit de laatste levensjaren zo niet een te zwaar accent krijgen. De keizer vervulde al zijn functies, vooral de rechtspraak, getrouw. Een Romeinse keizer reageerde meer dan dat hij regeerde, laat Van Hooff zien.
Onze kennis van het nogal saaie, brave innerlijk van de keizer staat het zicht op zijn daadwerkelijke optreden en zijn persoonlijke lotgevallen – het ene na het ander kind stierf – misschien wat in de weg. Maar daar staat dan wel weer een goed zicht op een voorspoedige eeuw tegenover.
Marcus Aurelius. De keizer-filosoof
Anton van Hooff
293 p. Ambo, € 22,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
