Home BOEKEN: Benjamin Kaplan – Cunegondes ontvoering

BOEKEN: Benjamin Kaplan – Cunegondes ontvoering

  • Gepubliceerd op: 26 januari 2015
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Jan Dirk Snel
  • 3 minuten leestijd

Toen in 2012 drie leden van Pussy Riot tot twee jaar strafkamp werden veroordeeld, omdat ze een protestlied in een Moskouse kathedraal hadden aangeheven, schreef Amnesty International dat ze werden gestraft ‘omdat ze op een vreedzame wijze gebruik hadden gemaakt van hun vrijheid van meningsuiting’. Amnesty had natuurlijk groot gelijk dat het vonnis buitensporig was en dat de rechtszaak niet deugde, maar de typering was iets te gemakkelijk. In de ogen van veel Russen hadden de dames zich immers aan ernstige heiligschennis schuldig gemaakt. Toch zou een verstandige overheid het hooguit bij een reprimande hebben gelaten.

Een soortgelijke heiligschennis vond plaats op woensdag 14 april 1762 in Vaals. De 23-jarige Cunegonde Mommers uit Würselen vlak bij Aken stormde toen tijdens een doopplechtigheid de gereformeerde kerk binnen. Ze probeerde de dopeling, haar pasgeboren neefje Mathias Hendrick Mommers, een kind uit een gemengd huwelijk, weg te pakken. Ze wilde hem voor de doop naar de ernaast gelegen roomse dorpskerk brengen. Kortom, ze ontwijdde de bediening van het sacrament.
Ze was overigens te laat, want de boreling was net gedoopt en haar poging mislukte. Verstandige gezagsdragers zouden haar alleen een standje gegeven hebben, vooral ook omdat Cunegonde kennelijk nogal simpel van geest was.

Maar dan hadden we nu dit prachtige boek van Benjamin Kaplan niet gehad. Op een onverwachte plaats vond hij een dik, nog nooit geëxploreerd dossier. Daaruit blijkt dat het incident uitliep op een enorme reeks rechtszaken, waarbij justitie het vooral op de plaatselijke pastoor gemunt had, omdat die Cunegonde tot haar daad zou hebben aangezet. Cunegonde en pastoor Bosten verbleven uiteindelijk zo’n vijf jaar in voorarrest in Maastricht. De afloop verklap ik maar niet. Dit is ideale geschiedschrijving: Kaplan wisselt een spannend verhaal af met uitgebreide en verhelderende analyses van de regionale, maatschappelijke en religieuze context.

Meer dan Holland vormde Vaals, een dorp waar de textielnijverheid zich net groots begon te ontwikkelen, een waar Europees middelpunt. In de landen van Overmaas, die rechtstreeks onder de Staten-Generaal vielen, bestond een veel grotere godsdienstvrijheid dan in de rest van de Republiek, het zogenoemde simultaneum. Roomsen en gereformeerden deelden vaak de kerk en soms hadden ze ieder hun eigen openlijk zichtbare godshuizen. In Vaals deelden de twee kerken, haaks op elkaar, alleen de toren. Vaals kende ook nog een lutherse, Waalse en doopsgezinde gemeente. Protestanten uit de wijde, overwegend katholieke omgeving – Aken, Burtscheid, Eupen – gingen er naar de kerk.
Met verve verhaalt Kaplan hoe de zaak tot allerlei religieuze spanningen en soms tot regelrechte ongeregeldheden en een enkele doodslag leidde. Hij wil daarmee het beeld nuanceren dat de Verlichting alleen maar tolerantie bracht. Misschien ziet hij daarbij over het hoofd dat een actie als die van Cunegonde ook pakweg een halve eeuw geleden niet ondenkbaar zou zijn geweest. Alleen zouden de autoriteiten dan veel sussender hebben opgetreden.

In veel opzichten was de rechtsgang in de achttiende eeuw nauwkeurig; de rechtbank schakelde zelfs drie artsen in om te laten onderzoeken of Cunegonde wel toerekeningsvatbaar was. Tegelijk werkten sommige mechanismen ook escalerend, omdat betrokkenen aan elke afzonderlijke zaak flink verdienden.

Begrijpelijkerwijs kiest Kaplan vooral voor een analyse van de religieuze en sociale verhoudingen, waarbij ook Aken en omgeving uitgebreid behandeld worden. Hij laat daarbij overtuigend zien dat verlichte opvattingen niet per se tot verdraagzaamheid leidden. Ze konden aanhaken bij het traditionele protestantse beeld van katholieken als primitieve, gewelddadige fanatiekelingen, die men eens stevig moest aanpakken.

Cunegondes ontvoering. Een geschiedenis van religieuze strijd in de tijd van de Verlichting
Benjamin Kaplan
317 p. Nieuw Amsterdam, € 19,95
 
 
Opgestookt door de pastoor
 
Simpele ziel vervolgd wegens heiligschennis
 

 
– Jan Dirk Snel

 

 

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.