Laat ik het maar meteen toegeven: van de drie boeken van Philipp Blom die ik tot nog toe gelezen had, was ik allerminst onder de indruk. Akkoord, ze waren vlot geschreven en je stak er beslist wat uit op, maar ze bevatten tamelijk veel foutjes, waren volgens mij nogal oppervlakkig en bovendien vond ik ze vreselijk pretentieus. Of het nu om zijn twee boeken over de Verlichting ging of om zijn boek over de jaren vóór de Eerste Wereldoorlog, Blom deed alsof hij met volstrekt onbekend materiaal en totaal nieuwe inzichten kwam. En dat trucje werkte bij veel recensenten, omdat hij slechts summier duidelijk maakte waarop hij zich baseerde.
Echt onbevooroordeeld begon ik dus niet aan Alleen de wolken, dat als vervolg op De duizelingwekkende jaren de periode 1918-1938 bestrijkt. Maar uiteraard is het heel goed mogelijk dat Blom een enorme ontwikkeling heeft doorgemaakt en dat dit boek wel terecht een bestseller is. Bovendien is het een boeiende en tumultueuze periode, dus stof genoeg voor een goed verhaal. Er is over het Interbellum natuurlijk wel heel veel geschreven, maar niettemin is het altijd mogelijk om met nieuwe inzichten te komen en onverwachte dwarsverbanden bloot te leggen.
De methode die Blom hanteert is dezelfde als in De duizelingwekkende jaren. Elk jaar levert één hoofdstuk op, waarin meestal één thema centraal staat. Dat heeft als voordeel dat dit soms een onverwachte invalshoek oplevert en niet het standaardverhaal wordt afgedraaid. Blom behandelt niet alleen de opkomst van de nazi’s, maar ook die van de jazzmuziek; het gaat niet alleen over de economische crisis, maar ook over revolutionaire ontwikkelingen in de natuurwetenschappen (en het christelijke achterhoedegevecht daartegen).
Het nadeel is dat we constant van het ene land naar het andere worden gekatapulteerd en er soms onvergelijkbare zaken met elkaar worden vergeleken. Zo begint het hoofdstuk over 1935 met de beruchte Dust Bowl, een periode waarin gigantische zandstormen het Zuiden van de VS teisterden en honderdduizenden arme boeren en landarbeiders van huis en haard verdreven. Het is een tikje vreemd dat Blom vervolgens een link legt met de Joden die in die tijd Duitsland ontvluchtten, en schrijft dat ook in dat land ‘een storm’ opstak. Het nationaal-socialisme als natuurverschijnsel? Ik snap dat het een literaire truc is, maar het is niet de enige keer dat Blom laat zien dat hij van politiek aanzienlijk minder kaas gegeten heeft dan van cultuur.
Wat ook opvalt is dat zijn bibliografie ditmaal vrij uitgebreid is, al vermeldt hij soms de Britse én Amerikaanse editie van hetzelfde boek. Als het echter over Duitsland gaat – niet het minst relevante land in deze periode –, blijkt dat hij veel essentiële literatuur gemist heeft. Uiteraard kun je niet alles lezen, maar Ian Kershaws Hitler-biografie overslaan? En hoe kun je een hoofdstuk laten beginnen met de straatgevechten in Barcelona in mei 1937, toen aan republikeinse kant een burgeroorlog binnen de burgeroorlog woedde, zonder George Orwells Homage to Catalonia te hebben gelezen?
Uiteraard noemt Blom de beroemde schrijver wel, maar merkwaardig genoeg laat hij hem in de Internationale Brigades vechten. Nu vochten verreweg de meeste buitenlandse vrijwilligers inderdaad in deze door Moskou gecontroleerde en misbruikte eenheden, maar Orwell diende in de militie van de Partido Obrero de Unificación Marxista, een marxistisch-leninistisch partijtje dat niets van Stalin wilde weten. In zijn prachtige memoires over de Spaanse Burgeroorlog beschreef Orwell dan ook hoe hij daar in Barcelona tegen de Moskou-gezinde communisten vocht – een ervaring die van grote invloed was op zijn politieke denken en zonder welke boeken als Animal Farm en 1984 nooit geschreven zouden zijn. Is dit klein bier? Het kan, maar ik vind het bezopen.
Alleen de wolken. Cultuur en crisis in het Westen, 1918-1938
Philipp Blom
Vertaald door Pon Ruiter en Henny Corver
571 p. De Bezige Bij, € 34,90
Dit artikel is exclusief voor abonnees
