Vanaf het einde van de zestiende eeuw tot het einde van de zeventiende eeuw was de familie Blaeu de belangrijkste uitgeversfamilie in Amsterdam. In zijn nieuwe boek De wereld van de familie Blaeu dook historicus Kees Zandvliet in de geschiedenis van de uitgevers- en cartografenfamilie. ‘De Nederlandse kaartenmakers kenden de Engelse kusten beter dan de Engelsen zelf.’
Waarom richt u zich op de hele familie Blaeu?
‘Vriendschappen en connecties tussen families waren in de zeventiende en achttiende eeuw cruciaal voor iemands maatschappelijke positie. Dat gold ook voor de Blaeus. Het interesseerde mij dat ze veel van hun drukwerk opdroegen aan invloedrijke Amsterdammers. Daar probeerden ze goede banden mee te onderhouden. Een aangetrouwde buurman van vader Willem Jansz. Blaeu regelde bijvoorbeeld het huwelijk van Joan met een rijke vrouw uit Gouda.’
Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Wat had Blaeu als jonge cartograaf aan die connecties?
‘Om te beginnen was hij aangetrouwde familie van de latere Amsterdamse burgemeester Cornelis Hooft. De connectie met die familie gaf hem de vrijheid om te kiezen voor een wiskundige opleiding en bracht hem in contact met de Deen Tycho Brahe. Die leerde hem de drukkunst en bracht hem astronomie bij. Blaeu had ook het “geluk” dat de bekendste kaartenuitgever van Amsterdam, Cornelis Claesz, aan het begin van de zeventiende eeuw overleed. Bij de veiling van diens inventaris kon Willem Jansz. een basisvoorraad kaarten en koperplaten inkopen met geld van de familie Hooft. In 1610 vestigde hij zijn winkel op het Damrak vlakbij de Dam.’
Hoe gingen de kaartmakers precies te werk?
‘Voor zeekaarten werden reisverslagen en cartografische metingen van schippers gebruikt. In tegenstelling tot buitenlandse zeelui waren de Nederlanders gewend om een profiel op te stellen van elke onbekende kust. Dat gebeurde met de regelmaat van een klok. Ze bepaalden de breedtegraad met behulp van de sterren en de stand van de zon, maar verkenden bijvoorbeeld ook de kust van Brazilië in detail door er met bootjes langs te varen. Een stuurman die bij Blaeu naar binnen liep om te delen wat hij verkend had, kreeg korting op zijn volgende zeemansgids. Het hoofd van de Engelse admiraliteit Samuel Pepys schreef rond 1660 dat de Nederlanders de Engelse kusten beter kenden dan de Engelsen zelf.’
‘Cosimo de’ Medici kwam hoogstpersoonlijk naar Amsterdam om Joans getekende kaarten en atlassen te kopen’
De Blaeus vergaarden grote bekendheid met hun atlassen.
‘De atlassen werden in verschillende talen uitgegeven en op verzoek door een bekende kunstenaar versierd. Dat kostte al snel 450 gulden; ruim tweemaal het jaarsalaris van een geschoold ambachtsman. En dan waren er ook nog extra luxe verzamelatlassen, waarvan sommige uit meer dan veertig delen bestonden in plaats van elf of twaalf.
Hoewel de atlassen ontzettend belangrijk waren voor de status van de familie Blaeu, moesten ze om geld te verdienen ook andere werken uitgeven. Dat waren onder andere boeken voor de katholieke markt. Joan Blaeu werkte daarnaast samen met andere uitgevers in de stad om werken die gezamenlijk werden uitgegeven bij Blaeu te laten drukken. Bovendien kreeg de familie in 1633 een vast inkomen omdat Willem Jansz. was aangesteld als kaartenmaker van de VOC. Die functie droeg hij over aan zijn zoon. Het bedrijf draaide dankzij deze constante geldstroom altijd door, waardoor het zich een statusuitgave als de Atlas Maior uit 1662 kon veroorloven.’
Gaven hun kaarten de Republiek macht?
‘Dankzij de vele cartografen in Amsterdam kon de Republiek efficiënt informatie verwerken die de handel wind in de zeilen gaf. Ook op koloniaal gebied waren er voordelen. Zodra de Nederlanders Suriname definitief in handen kregen, werden er direct kaarten gemaakt van de plantages. De landerijen rond Batavia en Taiwan waren eerder al in kaart gebracht.
Maar naast de Republiek maakte het ook de cartografen zelf invloedrijk. De Italiaanse vorst Cosimo de’ Medici kwam bijvoorbeeld hoogstpersoonlijk naar Amsterdam om Joans getekende kaarten en atlassen te kopen en om connecties uit te wisselen. Een cartograaf als hij kon heersers introduceren in de kenniswereld. Joan was daarnaast lid van allerlei bestuurlijke commissies en van de Amsterdamse vroedschap. Zijn zoon werd in de jaren zestig schepen. Als kers op de taart mocht Blaeu de kaarten van de aarde en de sterren in marmer vastleggen in de Burgerzaal van het nieuwe Amsterdamse stadhuis – het huidige Paleis op de Dam. Met hun politieke invloed staken de Blaeus ver boven de andere drukkers in de stad uit.’
Hoe eindigde de drukkerij?
‘De firma kreeg een knauw in het Rampjaar. Er brak brand uit bij de nieuwe drukkerij aan de Gravenstraat. Willem III kwam aan de macht en de Blaeus, die zich met de tegenstanders van de stadhouder hadden verbonden, werden uit de vroedschap verwijderd. Hoewel Joans zoon kaarten bleef maken voor de VOC, kwam het bedrijf op een lager pitje te staan. Toen hij in 1705 bestuurder werd bij de VOC, stopte hij als kaartenmaker.’
Hoe komt het dat kaarten en atlassen mensen zo aanspreken, ook vandaag nog?
‘Ik denk dat die aantrekkingskracht in de afgelopen dertig en veertig jaar alleen maar sterker is geworden. Accurate cartografie maakt een steeds groter deel uit van ons leven. Inmiddels zijn we Google Maps gewend, maar dit soort prachtige kaarten blijven wel tot de verbeelding spreken.’
Welke kaart spreekt volgens u het meeste tot de verbeelding?
‘Dat is Willem Jansz.’ wereldkaart van 1606. Daarmee wilde hij eigenlijk zeggen: “bij mij kun je de wereld zien”. Hij droeg dit werk bovendien op aan zijn oudoom en politieke connectie Cornelis Hooft. De kaart symboliseert dus zowel de cartografische kennis van de familie als hun groeiende politieke macht.’
