Een van de meest aangehaalde publicaties in het Darwin-jaar was de biografie Darwin (1991), van de hand van Adrian Desmond en James Moore. Dit gezaghebbende duo publiceerde ook een opmerkelijke nieuwe studie over de man: Darwin’s Sacred Cause.
Darwin wordt herinnerd als een bezeten, eindeloos puzzelende onderzoeker, die wetenschappers en vervolgens het lekenpubliek dwong de ontwikkeling van flora en fauna, inclusief de mens, met nieuwe ogen te bezien. In The Origin of Species (1859) speelde de vraag naar de afkomst van de mens hooguit impliciet een rol. Pas in The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (1871) ging Darwin all the way. Weg scheppingsverhaal van talloze door God gecreëerde aparte soorten. Geen uniek nulmoment voor de mens, maar een lange evolutionaire lijn met als voorlaatste stadium de aap.
Wat hadden Desmond en Moore nog toe te voegen? Een opmerkelijke stelling, gebaseerd op veel nieuw archiefmateriaal. Darwins directe omgeving (familie, vrienden, collega’s) had grote affiniteit met het abolitionisme, de beweging die na de Britse afschaffing van de Atlantische slavenhandel (1807) ook de slavernij wilde afschaffen en andere mogendheden wilde dwingen hetzelfde te doen.
Darwin was er de man niet naar om zelf als activist op te treden; vandaar waarschijnlijk dat zijn opvattingen over dit onderwerp niet erg bekend waren. Uit Darwins nobele streven blijkt echter dat ook hij sterk met de antislavernijbeweging sympathiseerde. Desmond en Moore gaan echter nog verder, getuige de ondertitel ‘Hoe Darwins afschuw van de slavernij aan de basis lag van zijn evolutietheorie’. De drijfveer achter zijn obsessieve wetenschappelijk engagement was volgens hen ‘het morele vuur’ van zijn afkeer van slavernij en racisme.
Dat is een boude bewering. Waar is die op gebaseerd? Allereerst op de reconstructie van Darwins persoonlijke engagement. Hierover leggen de auteurs veel sprekend en verrassend materiaal op tafel. Zo herinnerde Darwin zich met affectie dat hij als jong studentje aan de universiteit van Edinburgh vogels leerde opzetten van ‘John’, een gewezen slaaf uit Guyana. Op zijn reis met de Beagle was hij herhaaldelijk geschokt door directe confrontaties met slavernij, onder meer in Brazilië. En in zijn latere leven had hij harde aanvaringen met collega’s en anderen die slavernij en het achterliggende racisme goedpraatten.
Darwins opvattingen hierover kwamen, stellen Desmond en Moore, ook voort uit zijn wetenschappelijke inzichten. Op latere leeftijd zou hij zich herinneren dat de vreemde ‘rassen’ die hij tijdens de reis met de Beagle ontmoette, ondanks alle evidente verschillen toch vooral veel met hem gemeen hadden, net als de ‘neger met wie ik ooit bevriend was’.
Deze overtuiging bracht hem veelvuldig in conflict met Britse en Amerikaanse pro-slavernij-ideologen en de pseudowetenschappelijke school van schedelmetende antropologen en verdedigers van de theorie van polygenese. Die leerde dat de mensheid op verscheidene plekken was ontstaan en de rassen dus wezenlijk anders waren – en het Kaukasische ras uiteraard superieur.
Zo komt achter de exemplarische, koel analyserende, geen heilig huisje ontziende wetenschapper een betrokken humanist tevoorschijn. Heel wat anders dus dan de nog altijd gebruikelijke associaties van Darwin met een cynisch ‘sociaal darwinisme’. Maar dat Darwins persoonlijke engagement voorwaarde was voor de ontwikkeling van zijn evolutieleer, kan ook door Desmond en Moore niet worden bewezen. Counterfactualism blijft glad ijs.
Adrian Desmond & James Moore
Darwins nobele streven
592 p. Nieuw Amsterdam, € 34,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
