Een charmant trekje van ons buurland is dat er over provocatieve boeken altijd wel een interessant debat losbarst. Ik wil twee van dergelijke werken en één wat traditioneler boek aan u voorstellen. Het gaat om Das Amt, een boek over het ministerie van Buitenlandse Zaken en de nazi’s, een bundel met de belangrijkste bijdragen in de heftige discussie over Deutschland schafft sich ab en tot slot een studie over nozems in de DDR.
Het kloeke Das Amt und die Vergangenheit, door een team van historici onder leiding van een viertal gerenommeerde geleerden, gaat over de geschiedenis van het Auswärtiges Amt (AA) – het ministerie van Buitenlandse Zaken – ten tijde van het Derde Rijk en hoe deze doorwerkte in de ‘bedrijfscultuur’ van het in 1951 heropgerichte ministerie. Het bijna 900 pagina’s tellende boek heeft door zijn inhoud en de provocatieve opstelling van de redactie veel stof doen opwaaien.
Das Amt maakt op harde wijze duidelijk dat het AA een actieve en soms zelfs initiërende rol speelde in de misdaden van het Derde Rijk, inclusief de Holocaust. Dit gaat direct in tegen de mythe dat het AA een geheim bolwerk van verzet was, waar de ambtenaren in dienst bleven ‘om erger te voorkomen’. Het tegendeel blijkt waar te zijn; de enkele ‘echte’ verzetshelden waren juist de uitzonderingen. De rest, onder wie ook Ernst von Weizsäcker, vader van de latere bondspresident Richard, deed enthousiast mee.
De conclusies van het boek zijn voor veel Duitsers een schok. Dat komt mede door hun gebrek aan kennis van de Engelse taal, want de grote lijnen waren al sinds 1978 bekend dankzij een baanbrekende studie van Christopher Browning. Zo kon het voornemen om de Joden uit Duitsland te verwijderen op de volle steun van het AA rekenen. Zeker het plan om hen naar het exotische Madagaskar te sturen sprak tot de verbeelding van de heren diplomaten. Maar ook toen de eindbestemming veranderd werd in het kille en regenachtige Polen, bleef het AA goed meewerken.
Vooral de beschuldiging van de auteurs dat het AA feitelijk een ‘criminele organisatie’ was, heeft veel kwaad bloed gezet. In de regel wordt deze term voor de SS gereserveerd. De zogeheten kwaliteitskranten staan vol met ingezonden brieven van hoogbejaarde pensionado’s en woedende nabestaanden van besmeurde diplomaten.
Ook zijn er lezers en collega-historici die het auteursteam slordigheden en gebrek aan dossierkennis verwijten. Een aantal kritiekpunten is terecht, maar niemand minder dan Browning zag zich geroepen om het team in bescherming te nemen. Zijn stelling is dat dit boek voor het eerst op toegankelijke wijze een groot Duits publiek duidelijk maakt hoe een gerespecteerd instituut zoals het AA moeiteloos collaboreerde met misdadigers. De critici laten ook een essentiële morele vraag onbeantwoord. Wat betekent eigenlijk ‘aanblijven om erger te voorkomen’? Wat zou er gebeurd zijn wanneer niemand meer naar zijn werk op de Wilhelmstraße was gekomen en de diplomatieke dienst naar huis was gegaan?
Dit is een goed en nuttig boek. Het laat zien dat de Duitse elites niet alleen heel goed wisten wat er gebeurde, maar vooral de ambitie hadden om, samen met de krankzinnige korporaal, van Duitsland weer een Weltmacht te maken. Pas op het moment dat deze greep naar de wereldmacht misging, was er sprake van aarzelend verzet. De aanslag van de 20ste juli 1944 was een amateuristische Putsch van een teleurgestelde aristocratie en had niets te maken met democratisch verzet, zoals hij na 1945 gepresenteerd werd.
Enkele jaren geleden ging de mythe van de ‘onschuldige’ Wehrmacht ten onder; nu is het AA aan de beurt. Maar het is wellicht praktischer en realistischer om nu eens tot de onvermijdelijke conclusie te komen dat de gehele Duitse samenleving vanaf 1933 een criminele organisatie was. Er waren geen ‘onschuldige’ eilanden van stil verzet en fatsoen. Het is mijns inziens ook deze medeplichtigheid die de Duitsers ertoe aanzette om zo lang en hardnekkig door te vechten. Uit angst voor de wraak van de Russen, de Joden en andere getroffenen hielden ze vol.
Van het beroemd-beruchte boek Deutschland schafft sich ab van Thilo Sarrazin zijn inmiddels meer dan een miljoen exemplaren verkocht. Dat is een enorm aantal, gezien zijn bij vlagen onleesbare stijl. Na de mislukte poging van politiek zwaargewichten als Merkel en de bondspresident om het werk buiten de orde te plaatsen, is er een debat losgebarsten dat tot op de dag van vandaag doorgaat. Kernpunten van het boek: immigranten zouden gedwongen moeten worden om beter hun best te doen op school. En er zou een stop moeten komen op wat in Nederland inmiddels ‘kansloze immigratie’ heet.
De felheid van het debat is natuurlijk direct gerelateerd aan het Duitse verleden. Groot was de opschudding toen de auteur historisch besmette termen als ‘genen’ en zelfs ‘Joodse genen’ gebruikte. Hij deed dat overigens niet in het boek zelf, maar in de begeleidende publiciteit. Over deze historische last en enkele andere thema’s gaat de discussie.
De belangrijkste bijdragen zijn nu samengevat in een handzame pocket. Dat bespaart u niet alleen de moeite om het tamelijk onleesbare boek te lezen, maar biedt ook een interessant panorama van de actuele Duitse politieke cultuur.
Afgezien van de obsessie met het Duitse verleden is er een aantal overeenkomsten met het Nederlandse debat. Zo speelt in beide landen de vraag of nieuwkomers gedwongen moeten worden zich aan te passen aan de Leitkultur. Een tweede overeenkomst is de paniek in de grote volkspartijen. De SPD wilde de auteur royeren, maar kreeg al snel in de gaten dat het overgrote deel van de eigen leden het eens is met de strekking van het boek. En Merkel verklaarde parmantig dat Multikulti wat haar betreft volkomen mislukt was.
Van een geheel andere orde is Halbstarke in der DDR, de handelseditie van een proefschrift over ‘nozems’ in de DDR. De auteur laat aan de hand van casestudy’s zien hoe de Oost-Duitse jeugd zich op het Westen oriënteerde. Het communistische regime reageerde krampachtig.
Ten dele was deze reactie nog een erfenis van het traditionele Duitse anti-amerikanisme. De respons van het Bildungsbürgertum in het Westen was aanvankelijk niet veel anders. Maar er was in het Oosten nog een tweede, eigen component. De jeugd was door haar voorliefde voor de Amerikaanse en internationale jeugdcultuur feitelijk een innere Feind. Met rock-’n-roll en de petticoat had het socialisme een vijfde colonne in huis. Criminalisering van deze jongeren was uiteindelijk het antwoord. De ‘losbandige’ jeugd werd keihard aangepakt door politie, Stasi en justitie. Pas in de loop van de jaren tachtig gaf het regime het verzet op; kort daarna viel de Muur.
Een aanbevolen boek voor iedereen die belangstelling heeft voor jeugdcultuur, muziek en de DDR. Wellicht ook een bron van inspiratie voor verder nozemonderzoek in Nederland, dat na het klassieke artikel van Piet de Rooij ‘Vetkuifje waarheen’ toch enigszins in het slop is geraakt.
Eckart Conze e.a. (red.), Das Amt und die Vergangenheit. Deutsche Diplomaten im Dritten Reich und in der Bundesrepublik 880p. Blessing, € 34,95
Arno Widmann e.a. (red.), Sarrazin. Eine Deutsche Debatte 238p. Piper, € 10,00
Wiebke Janssen, Halbstarke in der DDR. Verfolgung und Kriminalisierung einer Jugendkultur 320p. Chr. Links, € 29,90
Dit artikel is exclusief voor abonnees
