Sommige verhalen kun je niet vaak genoeg horen. Iedereen weet dat Floris V de lieden die bij de dam in de Amstel woonden – de nederzetting die even later de stad Amsterdam zou worden – in 1275 een tolprivilege schonk. Ze mochten hun goederen vrij in Holland vervoeren. Maar pas bij lezing van de nieuwe geschiedenis door Peter Jan Knegtmans drong het tot me door dat de plaats dus voor het eerst genoemd werd door de graaf van een naburig gebied. Pas in 1317 ging Amsterdam definitief van het Nedersticht over naar Holland.
Over Amsterdam kun je altijd weer schrijven, maar Knegtmans is niet zomaar op het idee gekomen. Hij is gevraagd door de stichting die tussen 2004 en 2007 vijf fraaie banden met bijna drieduizend bladzijden liet verschijnen over de Amsterdamse geschiedenis. Hetzelfde verhaal moest voor een publiek met minder uithoudingsvermogen nog eens korter verteld worden.
Knegtmans schreef wel zijn eigen boek en kon de allernieuwste literatuur benutten. Dat zijn boek geen slaafse samenvatting is, blijkt alleen al uit de indeling van de vijf hoofdstukken. Terwijl de dikke banden de cesuren bij 1578, 1650, 1813 en 1900 legden, kiest Knegtmans voor 1578 (de Alteratie, de doorvoering van de Reformatie), 1672 (het Rampjaar, dat wel een zekere machtsverschuiving bracht, maar geen fundamentele), 1795 (de komst van de eenheidsstaat, die de stad van haar zelfstandigheid beroofde) en 1891 (toen radicale liberalen een op publieke voorzieningen gerichte politiek introduceerden).
Ruwweg krijgen de eerste drie eeuwen dus één hoofdstuk en de laatste vier er elk één. Soms legt Knegtmans het accent iets anders. Terwijl het grote werk de stad van de lange achttiende eeuw ‘een zelfbewuste stadstaat’ noemde, typeert hij die somberder als ‘een wereld in zichzelf’.
Amsterdam begon op een drassige plek, ‘het afvoerputje van het Amstelland’, die volledig ongeschikt was voor zoveel huizen. Het nadeel bleek een voordeel. Toen het omliggende gebied overging op veeteelt, moest men het graan van elders halen: een stimulans voor de zeevaart, die eeuwenlang het karakter van de stad bepaalde, tot men moest constateren dat de grote dagen van de haven echt voorbij waren.
Knegtmans heeft er niet gekozen economie, politiek, cultuur en religie in een vaste orde te behandelen. Hij vertelt onbekommerd en laat structurele elementen – het politieke bestel, bijvoorbeeld – en de gebeurtenissen vloeiend in elkaar overgaan. Je moet je dus als lezer op zijn gezag mee laten nemen, en dat gaat uitstekend.
Ook dit boek is weer rijk geïllustreerd met prachtige afbeeldingen. Het enige jammere is dat er maar enkele nieuwe kaartjes in afgedrukt zijn: van het omliggende ontginningslandschap, de middeleeuwse wijken en treinstations. Weet elke onbevangen lezer waar de eilanden Marken of Rapenburg lagen of waar de Gasthuiskapel stond?
Maar het heeft weinig zin te klagen over wat er allemaal niet in staat. Een geschiedenis van Amsterdam draait voor een groot deel om nieuwe wijken en gebouwen, en dat zijn er zoveel dat een auteur ze niet eens allemaal kan noemen. Wie zal hem kwalijk nemen dat hij het Van Goghmuseum pas in het slotwoord onder de internationaal bekende iconen noemt zonder de bouw te vermelden? En in de twintigste eeuw komt de vrij grote katholieke groep er maatschappelijk en politiek vrij bekaaid vanaf. Het accent ligt als vanouds weer erg op het (wethouders)socialisme, maar dat is wel de meest karakteristieke ontwikkeling in deze periode.
Een enkele keuze lijkt bewust. Als je leest dat burgemeester Schelto Patijn vanaf 1994 probeerde ‘het fatsoen in het ambtelijk apparaat, de politiek en op straat’ te herstellen, begrijp je waarom zijn voorganger Ed van Thijn slechts één keer genoemd wordt: bij een mislukt bezoek aan de door krakers beheerste Staatsliedenbuurt.
Wie de schutbladplaat achterin over Amsterdam in 2040 bekijkt, moet wel concluderen dat de stad af is: veel is men niet meer van plan. Maar ook dat zal wel anders aflopen. Zo werkt geschiedenis nu eenmaal.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
