Kort voor de bevrijding zette de verzetspers de aanval in op de advocatuur. Eerder al was de Hoge Raad mikpunt van kritiek geweest, omdat die na de Duitse inval was aangebleven. Maar ook omdat de Raad had berust in het ontslag van zijn Joodse president en de wetten van het bezettingsbestuur niet had willen toetsen. De 1900 Nederlandse advocaten waren daar zonder protest in meegegaan.
Verzetskrant Vrij Nederland vond dat rechters én advocaten van zich hadden moeten laten horen. Nu waren zij achtergebleven bij de artsen, de geestelijken, de predikanten, de kunstenaars, de studenten en de spoorwegmannen, die in de loop van de oorlog allemaal hadden geprotesteerd. Al hadden de advocaten, veelal heren van stand, uit de bezetting geen slaatje geslagen. Daarin verschilden ze van notoire geldwolven als de aannemers, de scheepsbouwers en de effectenhandelaren. Maar door hun stilzwijgen bevonden ze zich nu met de rechters in het gezelschap van klevers aan het pluche als de secretarissen-generaal van enkele ministeries, vele burgemeesters en het kader van de politie.
Wat de kritiek van illegale zijde hoogst onprettig maakte, was dat in de toenmalige standensamenleving pastoors, dominees, medici, wetenschappers en kunstenaars een behoorlijk inkomen verwierven, maar de indruk wisten te wekken dat het financiële aspect voor hen bijzaak was. Met deze beroepsgroepen voelden de advocaten zich verwant. Al deze ‘onbaatzuchtige’ dienstverleners waren er financieel niet wezenlijk op achteruitgegaan, terwijl ze door hun protesten tegen de bezetter ten minste hun reputatie hadden veiliggesteld.
Hoe de balie zich uit dit netelige parket redde, beschrijft de gelouterde rechtshistoricus dr. Joggli Meihuizen in zijn nieuwe boek over de geschiedenis van de advocatuur. Hij schreef het in het kader van een opdracht die de Nederlandse Orde van Advocaten aan het NIOD gaf.
Het onderzoek voor dit boek was geen sinecure, want de discrete advocaten bewaarden hun dossiers doorgaans niet. Meihuizen bestudeerde archieven die wel beschikbaar waren, interviewde elf toenmalige advocaten en sprak met negentig van hun familieleden, vrienden en collega’s. Aan de dagelijkse praktijk van de gemiddelde advocaat gaat Meihuizen noodgedwongen voorbij.
Dit briljante boek gaat over keurige mannen in ongewone omstandigheden. Meihuizen laat zien dat veel advocaten wel degelijk verzet hebben gepleegd, ‘variërend van buitenjudiciële hulp aan cliënten en Joden tot spionage’. Zij keken – vanzelfsprekend – neer op de ‘proleten’ van de NSB. Dit verzet als ‘natuurlijke plicht’ was uitdrukking van een ethiek die erop was gericht hoge morele en professionele standaarden te handhaven: wars van uiterlijk vertoon en wars van commercie. In Meihuizens analyse klinkt onmiskenbaar weemoed naar de mores van de gentlemen van weleer door.
Dit boek is geschikt voor een breed publiek, want het heeft alles. De compositie is sterk. De stijl is schitterend. En de evenwichtig oordelende Meihuizen heeft een feilloos oog voor het goede verhaal. Want wie zou niet dolgraag willen weten hoe de 71-jarige mr. H.H. de Hartog, een advocaat met een ellenlange staat van dienst, na zijn terugkeer uit Theresienstadt vocht om Micky terug te krijgen?
Micky was een Franse buldog. Ze kwam terug bij haar baasje, maar vanzelf ging dat niet. Meihuizen beschrijft hoe de sympathie van zijn medeadvocaten niet naar De Hartog uitging, maar naar de tegenpartij. Zij voelden wel medelijden, maar alleen ‘met de hond die naar hem terug moest’. Zijn collega’s typeerden De Hartog als de Jood die altijd ruzie zocht. Een dankbare inspiratiebron voor de passiviteit van veel advocaten, toen hun Joodse collega’s werden uitgeschakeld. Want die kant was er ook. Meihuizen maakt daar allerminst een geheim van.
Joggli Meihuizen, Smalle Marges. De Nederlandse advocatuur in de Tweede Wereldoorlog 476 p. Boom, € 29,90
Dit artikel is exclusief voor abonnees
