Nuttige adviezen uit de Middeleeuwen

Vroegmiddeleeuwse manuscripten staan vol ‘keukentafelkennis’, zoals recepten tegen misselijkheid of adviezen voor de beste dagen om te reizen. Ria Paroubek-Groenewoud en Carine van Rhijn bundelden deze praktische kennis in De inventieve middeleeuwen. Elke bijdrage werpt licht op een vroegmiddeleeuws recept, gebruik of advies. Volgens Van Rhijn zijn ze illustratief voor de middeleeuwse inventiviteit en soms nog steeds leerzaam. Zo ontdekten onderzoekers van de Universiteit van Warwick dat een oogzalf uit de vroege Middeleeuwen helpt tegen een ziekenhuisbacterie.

Welk misverstand bestaat er over de Middeleeuwen?

‘Al in de Renaissance ontstond het beeld dat het een primitieve periode was. Maar de middeleeuwers dachten helder en intelligent na over problemen die ze in het dagelijkse leven tegenkwamen. Hun referentiekader was alleen heel anders dan dat van ons. Dat hun oplossingen er anders uitzien dan tegenwoordig, doet niets af aan hun creativiteit. Middeleeuwers meenden dat uiteindelijk overal een oplossing voor was. Ze hadden een optimistisch wereldbeeld.’

Hoe is hun praktische kennis in manuscripten terechtgekomen?

‘De mensen die konden lezen en schrijven, zaten in centra van geleerdheid, zoals kloosters. Tijdens hun tekststudies kwamen monniken wel eens iets handigs tegen, dat ze dan elders noteerden om makkelijker te kunnen terugvinden. Clerici gingen ook de boer op, bijvoorbeeld om pastorale zorg te leveren. Bij middeleeuwers thuis leerden zij ook allerlei gebruiken, die ze later in de marge van boeken schreven om niet te vergeten. Zo heb ik eens een shampoorecept gevonden in een tekst over feesten van heiligen en martelaren.’

Hoe pasten deze gebruiken in de Bijbelse leer?

‘In de vroege Middeleeuwen was er nog geen sprake van een vastomlijnde leer, maar sommige oudere gebruiken kregen wel een christelijke draai. Geletterde middeleeuwers waren enorm geïnteresseerd in gebruiken uit de Oudheid. Een interessant voorbeeld is dat van de Sortes sanctorum: een tekst over toekomstvoorspellingen met dobbelstenen. Dit gebruik was veel ouder dan het christendom, maar kreeg een christelijk element: voor het werpen van de dobbelstenen zei iemand eerst een gebed. Zo kregen sommige gebruiken in de loop van de tijd allerlei varianten.’

Zijn sommige middeleeuwse inzichten nog altijd nuttig?

‘Ons boek staat vol gebruiken die nog steeds bekend zijn, zoals een schietgebedje doen of verhaaltjessommen maken. Daarnaast hebben onderzoekers van de Universiteit van Warwick een aantal jaar geleden ontdekt dat een meer dan duizend jaar oud recept tegen een ontstoken oog ook werkt tegen een ziekenhuisbacterie. Maar met ons boek willen we vooral laten zien dat de oplossingen van duizend jaar geleden uit een totaal ander referentiekader komen dan het onze, terwijl de vragen er vaak zo bekend uitzien.’