Monumentale studie over Reynaert de Vos

Het beroemdste personage uit de Middelnederlandse literatuur is Reynaert de Vos. Het slimme dier komt ook in andere Europese verhalen voor, maar geen ervan is zo mooi geschreven als het Nederlandse. Frits van Oostrom gaf een nieuwe teksteditie uit en voorzag die van een uitgebreide geschiedenis. Ook onderzoekt hij het grote raadsel: wie was de auteur?

In de Historische BoekenCast schuift Frits van Oostrom aan bij Jos Palm om te vertellen over zijn boek.

‘Lachen om list en leed en losers,’ zo typeert Frits van Oostrom het dierenepos Van den vos Reynaerde, de met afstand populairste Nederlandstalige tekst uit de Middeleeuwen. Het verhaal is vooral levend gebleven door het onderwijs, volgens Van Oostrom ‘zowel etalage als hefboom van de Canon’. Er zijn de afgelopen twee eeuwen talloze versies speciaal voor kinderen van gepubliceerd. Op het eerste gezicht is dat opmerkelijk, want hoewel Reynaert vaak wordt gepresenteerd als eenzame strijder tegen machtsbeluste, ijdele, hebzuchtige en hypocriete types, is het oorspronkelijk een bijzonder gewelddadig, af en toe sadistisch en ronduit amoreel verhaal.

Meer recensies lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Van Oostrom, de grote kenner van de Middelnederlandse literatuur, is vooral bekend geworden door zijn boek over Jacob van Maerlant en door Stemmen op schrift en Wereld in woorden, de eerste twee delen van de grote Geschiedenis van de Nederlandse literatuur. Daarnaast won hij in 2018 de Libris Geschiedenis Prijs met Nobel streven, een boek over ridder Jan van Brederode.

Als kind was hij al gefascineerd door het even geestige als bizarre verhaal van de sluwe vos Reynaert. Op de middelbare school maakte zijn leraar Nederlands hem dankzij deze tekst enthousiast voor de literatuur van dit tijdvak. Hoewel hij gymnasium-bèta had gedaan, ging hij Nederlands studeren en ontdekte de ‘filologie als fysica voor alfa’s’. Het ontcijferen van oude handschriften en minutieus vergelijken van verschillende versies van één tekst sprak hem enorm aan. Dit blijkt ook sterk uit De Reynaert, het boek waarmee hij onlangs zijn academische loopbaan afsloot.

Dit monumentale boek is bijzonder. Het bevat niet alleen een nieuwe tekstkritische editie van de Middelnederlandse tekst, gebaseerd op alle beschikbare bronnen, maar vat tevens het verhaal van de lepe vos samen, interpreteert het en voorziet het van context. Ook gaat Van Oostrom in op de twee raadsels in de eerste regel van het epische gedicht: wie was de auteur ‘Willem die Madocke maecte’? Van deze Willem is immers geen ander werk bekend, en van een boek getiteld Madocke of Madoc is geen regel bewaard gebleven. Niet dat Van Oostrom deze raadsels oplost, maar hij geeft wel een uitvoerig overzicht van eerdere pogingen van generaties neerlandici en bevlogen amateurs.

De Reynaert beschrijft namelijk ook de geschiedenis van ruim twee eeuwen studie naar de tekst, terwijl de auteur tevens ingaat op populariteit bij het brede publiek door de eeuwen heen en de rol die de figuur Reynaert speelde in het ontluikende Vlaamse nationalisme. En tot slot bevat het rijkelijk geïllustreerde en fraai uitgegeven boek ook nog Van Oostroms herinneringen aan zijn studietijd en onderzoek als neerlandicus.

Van den vos Reynaerde, dat vermoedelijk rond 1250 in of ten noordoosten van Gent is geschreven, was niet de eerste tekst over de geslepen en wrede vos die de andere dieren in het rijk van koning Nobel de leeuw te grazen nam. Reeds in de twaalfde eeuw ontstond in Frankrijk de Roman de Renart, een verzameling van 27 korte verhalen die al snel bijzonder populair waren en in verschillende talen navolging vonden. Ook komt een vos met de naam Reynardus al voor in het rond 1150 in Vlaanderen geschreven Latijnse dierenepos Ysengrimus, genoemd naar de wolf die in het Middelnederlands Ysengrijn heette. De Willem die ook Madoc geschreven zou hebben ontleende veel aan deze bronnen, maar voegde er eigen materiaal aan toe en tilde het geheel naar een hoger plan, zodat Van den vos Reynaerde algemeen wordt erkend als het beste voorbeeld van de hele Europese Reynaert-literatuur.

Stijl en structuur vormen volgens Van Oostrom het sterke punt van de Middelnederlandse Reynaert en maken het tot een literair meesterwerk. Vergeleken met andere epische teksten uit deze periode vertoont Van den vos Reynaerde een uitzonderlijke samenhang en lijkt het in veel opzichten op een klassieke roman. Het is veel coherenter, constistenter, logischer en psychologisch geloofwaardiger dan andere middeleeuwse Reynaert-verhalen. Tevens lijkt het of Willem die Madoc maakte geluisterd heeft naar hedendaagse docenten creative writing, die er bij hun cursisten in rammen: ‘Show, don’t tell.’ Ook de zwarte humor, de genadeloze satire en het feit dat Reynaert een gewetenloze schurk is met wie de lezer zich niettemin kan identificeren omdat zijn tegenstanders ronduit onsympathiek zijn, zorgen ervoor dat het verhaal ook tegenwoordig nog aanspreekt. De vos doet ons immers zowel lachen als huiveren om onszelf.

Met De Reynaert heeft Van Oostrom zelf trouwens ook een fenomenale prestatie geleverd. Het boek getuigt niet alleen van een duizelingwekkende geleerdheid en groot analytisch vernuft, maar is tevens prachtig geschreven en blaakt van enthousiasme. De liefde voor literatuur die zijn leraar Nederlands bij hem deed ontluiken, spat van de bladzijden en zal veel lezers ongetwijfeld inspireren.

Openingsbeeld: De slimme vos, 1869, getekend door Ernest Henri Griset.