Feitenvrij vissen

Twee jaar lang deden Redeke en Co onderzoek. De lengte van de vissen die ze vingen werd aan boord gemeten met speciale koperen meetplaten. Het geslacht en de leeftijd van de dieren werd genoteerd. Om te weten waar in de Zuiderzee de bot zich voortplantte, werd een groot aantal botten gemerkt en weer losgelaten. Van het zeewater werden monsters genomen om de temperatuur, het zoutgehalte en de stikstofverbindingen te bepalen. Met eier-, larven- en planktonnetten werd zelfs het kleinste zeeleven uit het binnenwater opgevist om zo veel mogelijk over de Zuiderzee te weten te komen.

De conclusie van Redeke in 1907 luidde dat hij geen fan was van de kuilnetten, maar dat er vooralsnog geen sprake was van uitmoording van de visstand. Redeke stelde voor om het gebruik van het omstreden vistuig langzaam uit te faseren. Een onmiddellijk verbod zou een te grote klap zijn voor veel vissers, onder wie die in Volendam. In dit dorp bevond zich met 200 schepen een van de grootste vissersvloten van de Zuiderzee en werd veel gebruikgemaakt van de wonderkuil.

Maar concurrerende vissersdorpen als Huizen en Elburg pleitten voor een onmiddellijk verbod, óók omdat de wonderkuil een plaag was voor de staande netten. Die staande wanten werden door vissers soms zo ver in zee geplaatst dat ze door de wonderkuil werden beschadigd. In de Visscherij-Courant werd daar met regelmaat over geklaagd.

Het debat over de kuilvisserij sleepte zich al sinds minstens de negentiende eeuw voort. De deelnemers twistten over de feiten. Wat de een de waarheid vond, vond de ander een leugen. Wat de een goed wetenschappelijk onderzoek vond, vond een ander zeer matig.

Typisch is de opmerking van ARP-minister Syb Talma van Landbouw, Nijverheid en Handel (1908-1913) toen hij met vissers meevoer om te zien welke schade de kuilnetten aanrichtten: ‘Ik geloof dat over het algemeen de belanghebbenden geen deskundigen zijn, en als pseudodeskundigen veel gevaarlijker zijn dan de onkundigen, omdat zij niet kunnen begrijpen dat zij van de zaak niets weten, en zij het als een soort van onwil beschouwen, wanneer iemand hun verklaring niet als afdoende beschouwt.’

In die jaren deden kranten geregeld verslag van verhitte gespreksavonden, bezocht door Kamerleden en belanghebbenden. Op zo’n avond in november 1905 dacht een Volendammer met eigen cijfers te kunnen staven dat de visopbrengsten, ondanks jaren vissen met de gewraakte kuilnetten, alleen maar waren toegenomen. Het ware probleem zat volgens hem bij de staande netten. Vissers uit Huizen, Lemmer en Marken bestreden dit te vuur en te zwaard. Ja, de visopbrengsten waren in de loop der jaren groter geworden, maar dat kwam doordat de Zuiderzeevloot in de tweede helft van de negentiende eeuw in omvang was verdubbeld.

Zo werd het ene argument met het andere bestreden. Wat de critici van de kuilnetten vergeten, zo schreef de Rotterdamse krant De Maasbode in maart 1908 naar aanleiding van weer een debatavond, was dat het de ansjovisnetten zijn die duizenden jonge haringen om het leven brengen. Het was onrechtvaardig alle schuld bij de kuilnetten te leggen.

Een paar maanden eerder was wetenschapper Redeke aanwezig bij de jaarvergadering van de Vereeniging tot Bevordering der Zuiderzeevisscherij. Redeke beklemtoonde dat niet zozeer de kwantiteit van de vis in de Zuiderzee te lijden had, maar de kwaliteit. Bovendien moest je de kuilnetcontroverse begrijpen tegen de achtergrond van een al langer lopende strijd tussen vissers die met staande wanten werkten en vissers die bewegende wanten, zoals kuilnetten, inzetten.

In de zaal brak beroering uit. Vissers uit Huizen wilden de vergadering verlaten. Vanuit de zaal werd geroepen: ‘De hoofdzaak blijft weg!’ Die hoofdzaak was volgens hen: de destructieve invloed van de kuilnetten.

Tweede Kamerleden worstelden ondertussen met elkaar tegensprekende rapporten. Eind april 1908 werd opnieuw urenlang over de kwestie van de kuilnetten gesproken. Kamerleden Lodewijk Duymaer van Twist (ARP) en Frederik Hugenholtz (SDAP) dienden een amendement in op de Visscherijwet om een verbod op de kuilnetten erdoor te krijgen. Het rapport van Redeke vonden ze ‘deels onjuist, deels eenzijdig’. Bovendien had de wetenschappelijk adviseur geen rekening gehouden met de ‘mannen van de praktijk’. In reactie hierop bespotte het Kamerlid Johannes de Visser, lid van de Christelijk-Historische Unie (CHU), ‘de leden van de Kamer, die dwars tegen den wetenschappelijken adviseur van de Regeering in willen gaan, een man die ons in het buitenland benijd wordt’.

Volgens de Arnhemsche Courant viel minister Syb Talma tijdens ditzelfde debat uit naar zijn partijgenoot Duymaer van Twist, omdat die met minachting sprak over het onderzoekswerk van wetenschappelijk adviseur Redeke. Het Kamerlid weigerde desondanks zijn amendement in te trekken. Ook zijn medestander Hugenholtz vond de cijfers van Redeke ‘betwistbaar’. Meer waarde zag hij in de rapporten van de Zuiderzeevereniging. Deze vereniging was eind negentiende eeuw opgericht om onderzoek te doen naar wenselijkheid en haalbaarheid van de droogmaking van de Zuiderzee. Die inpoldering zou ongeveer 225.000 hectare landbouwgrond opleveren en een einde maken aan de verzilting van de gebieden langs de Zuiderzee.

Minister Talma vertrouwde die rapporten van de Zuiderzeevereniging niet, zei hij tijdens een debat in de Eerste Kamer in september datzelfde jaar. Als een vereniging als doel had te betogen dat de Zuiderzee drooggelegd moest worden, dan kon je niet verwachten dat die vereniging een florissant beeld van de Zuiderzeevisserij schetste. Het zou raar zijn als ‘zij met groote moeite en kosten in het licht zouden geven een rapport, dat eens aan zou toonen aan welk een krachtig en bloeiend bedrijf een einde zou worden gemaakt door de maatregelen die zij voorstellen’.

In datzelfde debat in de Eerste Kamer kwam ook een opmerkelijk parlementslid aan het woord: Frederic Reekers, een roemrucht politicus binnen de kuilkwestie. Het was deze Reekers eerder gelukt, in 1890, om een einde te maken aan een toenmalig verbod op kuilvissen. Uit de handen van dankbare Volendamse vissers had hij destijds een prachtig zilveren model van zij aan zij varende Volendammer botters gekregen. Dit type schepen kon de gewraakte wonderkuil door de Zuiderzee slepen.

In 1908 ageerde Reekers opnieuw in het parlement tegen een verbod op de kuilvisserij. Dat de haringvangst de laatste tijd zo tegenviel, stelde hij, kwam hoofdzakelijk doordat de haring te laat in de Zuiderzee aankwam. ‘Dit kan natuurlijk moeilijk de schuld zijn van enig vischtuig.’ Waarna hij toevoegde: ‘Indien de Minister een middel mocht weten te vinden om de haring aanleiding te geven wat spoediger te verschijnen, zoodat de vangst in het najaar en niet in het voorjaar kan plaats hebben, zal ik de eerste zijn om hem voor die uitvinding een lauwerkrans aan te bieden.’

Het eerdere verbod op de kuilvisserij was ingevoerd in 1881. Destijds was gebleken hoe noodzakelijk consensus over de feiten is. Negen jaar lang, tot opheffing van het verbod in 1890, werden de Volendammer vissers diep in hun broodwinning geraakt. Stiekem visten ze door met kuilnetten. Militair ingrijpen en gevangenisstraffen moesten de opstandigheid van de vissers eronder krijgen. Maar die opstandigheid kwam ook voort uit het feit dat het verbod niet met voldoende klare feiten was onderbouwd. Meer wetenschappelijk onderzoek was broodnodig. Frederic Reekers maakte daar als Kamerlid met succes een punt van. Het kon namelijk niet worden uitgesloten dat het verbod onder de oppervlakte óók werd ingegeven door concurrentie tussen de vissers rond de Zuiderzee.

Het verbod op de kuilvisserij werd in 1890 ingetrokken na de publicatie van een statistisch onderzoeksrapport van de voorganger van Redeke als wetenschappelijk adviseur van de regering: bioloog Paulus Hoek. Er was sprake van een kloof tussen de wereld van de wetenschap en die van de visserij. Zo verdrongen inwoners en omwonenden van Enkhuizen zich om een barak waar biologen druk bezig waren met hun onderzoek. Ze zagen tot hun verbazing dat daar haringen en ansjovissen werden gemeten en bekeken.

Uiteindelijk werd in 1911 een nieuwe Visserijwet van kracht, die een definitief einde maakte aan het vrije vissen in Nederland. Ook het kuilvissen werd nu voor het eerst in twintig jaar weer aan regels gebonden.

Maar de lichtgeraaktheid onder de vissers bleef. In Harderwijk ontstond het jaar erop tumult toen de burgemeester een verbod instelde op ‘nest’: het jonge grut dat vooral ook met kuilnetten gevangen werd en als diervoeder werd doorverkocht aan eendenboeren. Naar aanleiding van die verhitte gemoederen in Harderwijk raadde de hoofdinspecteur van de visserij een landelijk verbod door de Tweede Kamer af. Handhaving zou ondoenlijk zijn, door ‘zeer ernstig verzet van de zijde der visschers’. Bovendien kon getwist worden over wat nou ‘nest’ is en wat ‘aas’, omdat onvolgroeide vissen ook gevangen werden om als aas te gebruiken.

Volendammer vissers richtten datzelfde jaar de Julianabond op, om zich verenigd tegen het verbod kuilvissen teweer te stellen, en werden gesteund door vissers uit Harderwijk, Bunschoten en Kampen. Ondertussen hing boven hun hoofden een veel grotere moker die op hen neer dreigde te komen. Al sinds jaar en dag werd in ‘’s lands belang’ nagedacht over het afsluiten en droogleggen van een flink deel van de Zuiderzee.

In januari 1916 zorgde een grote storm voor overstromingen in vooral Noord-Holland. Die ramp droeg bij aan het momentum voor de Wet tot afsluiting en droogmaking van de Zuiderzee, die in 1918 werd goedgekeurd door het Nederlandse parlement. Veertien jaar later al was de Afsluitdijk voltooid en bleek er voor de Zuiderzeevissers nauwelijks nog consumptievis te vangen in het nieuwe IJsselmeer. Haring, ansjovis en garnalen verdwenen uit de wateren. Aal bleef over. Het eiland Urk werd opgeslokt door het vasteland. Oude vissersdorpen als Elburg, Huizen en Harderwijk kregen in de jaren erna een grote landmassa voor hun neus: de Zuidoostpolder van de latere provincie Flevoland.

Dezelfde visstand die mensen als wetenschappelijk adviseur Redeke zo nauwgezet hadden bestudeerd en die tot zulke hoog oplopende debatten in het parlement en onder de vissers had geleid, werd nu door de afsluiting en drooglegging voorgoed gedecimeerd.