Wat is het verschil tussen geschiedenis en sprookjes? Je zou zeggen: het een is echt gebeurd, het ander niet. Toch? Nou, niet helemaal. Dat was vroeger al niet zo, en vandaag de dag is die scheidslijn soms net zo onduidelijk.
Toen de gebroeders Jacob en Wilhelm Grimm rond 1800 systematisch volksverhalen en -legendes begonnen op te tekenen, schreven ze in de inleiding dat het weliswaar om sprookjes ging, maar dat daardoorheen oer-Duitse waarheden schemerden. Sprookjes over de koningszoon die een varken werd, berustten wel degelijk op volkse woede over vorstenkinderen die zich misdroegen – waar men in de periode na 1815 genoeg van begon te krijgen. En de omwentelingen van 1830 en 1848 lieten zien dat kikkers ook in heersers konden veranderen. Het succes van de sprookjes van de Grimms was nauw verweven met de acute politieke angsten en sentimenten van een bevolking die gehavend en geschonden uit de napoleontische oorlogen kwam en nu haar deel opeiste, zo bewijst Michael Lemster in zijn prachtige boek Die Grimms. Eine Familie und Ihre Zeit (2021).
Deze sprookjes zijn vandaag de dag in de Harz, een van de ontstaansgebieden van de grote Duitse sagen en legenden, nog steeds populair. Daar kon ik laatst iets van meemaken, op de Brockenberg, waar de eeuwenoude traditie van de heksensabbat ofwel Walpurgisnacht door uitgelaten gothic pubers als bierfeest en lasershow werd gevierd. Daarmee worden de heksenverhalen natuurlijk volledig onschadelijk gemaakt. Toch werden ze ooit met urgentie opgetekend: de boze geesten en demonen moesten worden benoemd, om daarna de uitdrijving, de overwinning van het licht en het goede te bevestigen. Goethe schreef erover, Heine ook.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Vandaag de dag hebben we een veel te korte aandachtsspanne om elkaar nog langdradige legendes en epische gedichten voor te dragen. We zijn nieuwsverslaafd. Sprookjes zijn bovendien door Disney geconfisqueerd en platgeslagen. Zo lijkt het. Toch brengen angsten en onzekerheden en het zoeken naar een nieuwe identiteit elders opnieuw sprookjes voort, zij het heel duistere, met een heel nare moraal.
In Rusland komen elke maand nieuwe oorlogsfilms uit, die net zo weinig met de echte feiten van de Tweede Wereldoorlog te maken hebben als sprookjes met Napoleon. De booswichten – de fascisten – worden door Slavische helden verslagen. Duivels en geesten worden vervloekt en door priesters uitgedreven. De Russische autoriteiten lieten laatst in een persbericht zogenaamd bewijsmateriaal van occulte praktijken zien, van satanisme, dat ze in Oekraïense dorpen zouden hebben aangetroffen.
Als de feiten te beangstigend en te verwarrend zijn, worden heksen en duivels verzonnen. Dan bieden sprookjes geen troost meer, maar wakkeren ze de angsten alleen maar aan. Net zoals de sprookjes van Grimm, inclusief het daarin aanwezige antisemitisme, in de twintigste eeuw werden misbruikt om de bevolking tegen ‘volksvijanden’ op te hitsen. Dan worden sprookjes zelf geschiedenis – zij het zonder happy end.
