Woord ‘apartheid’ was verhullend bedoeld

Apartheid lijkt tegenwoordig overal. Nog niet zo lang geleden associeerden we de term uitsluitend met gescheiden zwarte woonbuurten en vernederende pascontroles in Zuid-Afrika. Maar de laatste jaren krijgt het woord ‘apartheid’ een brede toepassing.

Zo zegt Amnesty International, in navolging van andere mensenrechtenorganisaties en actiegroepen, dat Israël apartheid bedrijft in de bezette Palestijnse gebieden. Het woord duikt ook regelmatig op in het Nederlandse debat over institutioneel racisme en ongelijkheid. En natuurlijk spreekt de extreemrechtse politicus Thierry Baudet van een ‘apartheidsstaat’ vanwege het beleid om mensen zonder negatieve coronatest of vaccinatiebewijs te weren uit openbare gelegenheden.

Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ook zijn er historici en sociologen die de term buiten de oorspronkelijke Zuid-Afrikaanse context gebruiken. In sommige studies worden bijvoorbeeld de Jim Crow-wetten in het zuiden van de Verenigde Staten, of de juridische en maatschappelijke discriminatie van ‘inlanders’ in Nederlands-Indië vrij achteloos onder de noemer ‘apartheid’ geschaard.

Het gebeurt vaker dat een woord met een specifieke geografische en historische achtergrond uitgroeit tot een containerbegrip. Neem bijvoorbeeld ‘fascisme’. Oorspronkelijk verzon Benito Mussolini die term voor zijn eigen Italiaanse politieke partij. Maar vooral dankzij de tegenstanders werd het al snel een verzamelnaam voor tal van (gedeeltelijk) gelijksoortige bewegingen over de hele wereld. Zo werd ironisch genoeg het Zuid-Afrikaanse apartheidsbewind, toen het nog de macht bezat, door activisten als fascistisch geframed.

De reden dat woorden als ‘fascisme’ en ‘apartheid’ populair zijn, ligt voor de hand. De begrippen staan voor enkele van de zwartste bladzijden uit de moderne geschiedenis. Er gaat een enorm alarmerende werking van uit. Wie een politicus een fascist noemt, of een land een apartheidsstaat, heeft onmiddellijk de aandacht. De gebruiker doet bovendien een impliciet beroep op de toehoorder: waar sta jij in deze strijd tussen goed en kwaad?

Het is de vraag of het veralgemeniseren van het woord ‘apartheid’ tot meer historisch inzicht leidt. Maar los daarvan, is er iets vreemd mee aan de hand. In de hele wereld roept het woord een hevige afschuw op. Daarom is het zo’n krachtig frame. Maar ‘apartheid’ is van oorsprong bedacht door de daders, om de wreedheid van hun rassenpolitiek juist te verhullen.

In 1943 gebruikte de leider van de Nationale Partij, Daniël François Malan, het woord voor het eerst in een politieke toespraak. Letterlijk zei hij te streven naar ‘regverdige en billike behandeling van blankes en nie-blankes, maar ieder op sy eie terrein en op die grondslag van apartheid’.

Op dat moment kende het door de witte minderheid geregeerde Zuid-Afrika al rassenscheiding op tal van gebieden. Gewoonlijk sprak men van ‘segregatie’. Dit begrip had als voordeel dat het ongeveer hetzelfde was in de twee officiële landstalen Engels en Afrikaans. Maar volgens Malans biografen koos hij voor ‘apartheid’ omdat dit woord een positievere klank zou hebben. Bij ‘segregatie’ dacht het publiek aan het achter schotten en hekken plaatsen van mensen, terwijl ‘apart’ niet hetzelfde hoefde te betekenen als ‘ongelijk’.

Vanaf 1948, toen de Nationale Partij in Zuid-Afrika aan de macht kwam, tot diep in de jaren zestig bleven Malan en zijn opvolgers het concept ‘apartheid’ met trots uitdragen. Maar toen was het vanwege de praktische implicaties al zo besmet geraakt, dat het niet meer voor propagandistische doeleinden kon worden benut. De internationale pers liet het Afrikaanse woord onvertaald. De vreemde, harde klank gaf het een extra sinistere lading. Zo veranderde ‘apartheid’ van een verhullende politieke term in een universeel scheldwoord.