In de veertiende eeuw richtte de pest onvoorstelbare schade aan in Europa. Historici hadden moeite de omvang te bevatten, zo laat Dick Harrison zien in een meesterlijke studie.
Zelfs met de meest conservatieve schatting van het aantal slachtoffers laat de pestepidemie tussen 1347 en 1352 de Eerste Wereldoorlog ruim achter zich. Op een bevolking van 80 à 100 miljoen stierven 20 miljoen Europeanen. Een verbijsterend aantal. Het verbaast Dick Harrison dan ook dat de Zwarte Dood, zoals de epidemie sinds de zestiende eeuw wordt genoemd, in zijn studententijd nauwelijks aandacht kreeg. Waar kwam die stilte rondom de Zwarte Dood vandaan? Volgens Harrison zijn historici geneigd grote processen te bestuderen. In de big picture van handelskapitalisme, civilisatieproces of natievorming past geen bacterie – de Yersinia pestis – en haar desastreuze gevolgen.
Harrison toont hoe onterecht dat is. De Zwarte Dood was zo’n ingrijpende gebeurtenis dat die op alle fronten van het menselijk bestaan van enorme invloed is geweest. Niet alleen werd Europa ontvolkt, maar het herstel na de catastrofe liet in sommige regio’s ook nog eens eeuwen op zich wachten. De pest kende een meedogenloze cyclus. Weerbare mannen die de eerste epidemie overleefden, werden weggerukt tijdens de tweede. De Zwarte Dood confronteerde Europeanen met existentiële vragen. Als de pest een straf van God was, hoe kon Hij dan toestaan dat vooral onschuldige kinderen getroffen werden? Het laatmiddeleeuwse godsbeeld is haast polytheïstisch: God werpt als een woesteling zijn pestpijlen naar de mensheid, terwijl Jezus de toorn van de Vader probeert te sussen.
Harrison schetst de historiografische perspectieven. De ‘klassieke school’ van onder anderen Emmanuel Le Roy Ladurie betoogde dat de pestuitbraak alleen kon plaatsvinden vanwege de verziekte economische verhoudingen: een hongerig volk is vatbaar voor ziektekiemen. Medisch historici wierpen tegen dat de pest zich niets aantrok van rangen en standen. Ook het fabeltje dat vooral stedelijke gebieden getroffen werden houdt geen stand. Het platteland moest er net zozeer aan geloven. Harrison durft een historische vergelijking tussen de pest en Covid-19 aan. Ook onze voorouders geloofden liever in complottheorieën dan dat ze de ondraaglijke willekeur van het bestaan accepteerden.
– Eric Palmen is historicus.
De Zwarte Dood. De pandemie van de pest
Dick Harrison. 496 p. Omniboek, € 39,99
