Zenobia van Palmyra

Rijke Romeinen kochten in die tijd graag luxe waren uit het Verre Oosten, tot aan China en Indonesië toe. Die waren werden in karavanen door het Midden-Oosten vervoerd. Langs de ‛zijderoutes’ die de karavanen volgden, ontstonden welvarende pleisterplaatsen. Petra in Jordanië was een beroemd voorbeeld, en Palmyra een ander. Via Palmyra werd zout verhandeld, wierook, jade en andere kostbare stenen, parfum, zijde, ivoor enzovoort. En slaven.

Dat leverde geld op voor dure bouwwerken, zoals de grote Tempel van Bel, met decoraties uit allerlei culturen uit de wijde omtrek. Palmyra was namelijk een culturele mengelmoes. Er werden goden uit Mesopotamië aanbeden, maar er woonden ook veel Joden. Naast talen van het Arabisch schiereiland werd er Grieks gesproken en in mindere mate Latijn.

Cleopatra VII, farao en geliefde van Caesar en Marcus Antonius, was de bekendste, machtige vrouw in de regio. Maar in de eeuwen rond het begin van de jaartelling waren er meer sterke vrouwen in het oostelijke Middellandse Zeegebied. In Egypte en in het Seleucidenrijk – dat zich op zijn hoogtepunt uitstrekte van huidig Turkije tot aan Pakistan – speelden vrouwen politieke rollen van betekenis.

Voor Romeinse begrippen was dat vreemd. De senaat werd bevolkt door louter mannen en ook alle keizers waren man. Politiek waren vrouwen vrijwel onzichtbaar. Maar in Syrië en omstreken was de bevolking dus anders gewend. Dat verklaart enigszins hoe Bat Zabbai, bij de Romeinen bekend als Zenobia, enorm machtig kon worden.

Zenobia werd rond 241 geboren en naar haar jeugd is het grotendeels gissen. Ze trouwde met Septimius Odaenathus, koning van Palmyra, die heerste over een groot deel van Syrië en Mesopotamië. Zijn titel – koning – werd verleend door de Romeinse keizer, want Palmyra was geen zelfstandig koninkrijk. Het was onderdeel van de Romeinse provincie Syrië.

Tijdens haar huwelijk ging Zenobia met haar man mee op militaire expedities, en toonde ze dat ze een taaie was, ook op het slagveld en tijdens de jacht. Bovendien had ze de reputatie een schoonheid te zijn. Die eigenschappen maakten haar geliefd.

In 267 stierf Odaenathus. Was hij vergiftigd door zijn vrouw? Dat verhaal deed de ronde, maar was waarschijnlijk slechts een roddel. Bewijs voor een moord door de koningin ontbreekt.

Zenobia volgde haar man op, en die overgang lijkt moeiteloos te zijn verlopen, mogelijk vanwege Zenobia’s sterke reputatie. In theorie werd ze slechts regentes voor de nieuwe koning, haar zoon Vabalathus. Maar in de praktijk had zij de macht in handen.

Toen Zenobia aan de macht kwam, had het Romeinse Rijk grote problemen. In deze periode beconcurreerden keizers en tegenkeizers elkaar, waren meerdere provincies opstandig en had het imperium te lijden onder aanvallen van buitenaf. De Romeinse legers hadden hun handen dus meer dan vol, en voor de heerseres van Palmyra lag daar een kans. Na een paar rustige jaren nam ze vanaf 270 de wapens op: eerst tegen rebelse stammen in de provincie Arabia, en daarna tegen Egypte, en tegen de Romeinse gouverneur daar. Tienduizenden soldaten zou ze naar het gebied hebben gestuurd. Het was een ongehoorde actie, maar ze had succes. De gouverneur werd gevangengenomen en stierf, en Zenobia kreeg de heerschappij over Egypte, over de grondstoffen van het land, over het vele graan dat er verbouwd werd, en over de havens, die belangrijk waren voor de handelaren van Palmyra.

En dat was voor Zenobia nog niet genoeg. Ze veroverde ook Anatolië, waarschijnlijk tot aan het huidige Ankara. Al met al bouwde ze het ‛Palmyreense Rijk’ uit tot het een flink deel besloeg van het Romeinse imperium. Tot ergernis van Rome.

Zenobia spiegelde zich graag aan andere indrukwekkende vrouwen. Ze suggereerde dat ze afstamde van de geleerde farao Cleopatra en van Dido, de tragische maar sterke geliefde van de Trojaan Aeneas, uit Carthago. Ook liet ze zichzelf vergelijken met de koningin van Sheba, bekend uit vele legendes, onder andere in de Bijbel. En met de Romeinse keizerin Julia Domna, die net als Zenobia met haar man meeging op veldtochten en die de gewichtige titels ‛Moeder van de Senaat’ en ‛Moeder des Vaderlands’ toebedeeld had gekregen.

Ze streefde naar een reputatie van beschermvrouwe van de kunsten en de poëzie. Palmyra moest onder haar bewind een cultureel centrum worden. Om dat te bereiken bewoog ze de gevierde Syrisch-Griekse geleerde Cassius Longinus naar haar stad te komen. Op basis daarvan is geschreven dat Palmyra een tweede Athene werd, of een extra Alexandrië. Dat is waarschijnlijk zwaar overdreven, maar wel een mooi voorbeeld van de succesvolle pr die Zenobia rond zichzelf opbouwde.

In 270 kreeg Rome een nieuwe, sterke keizer. Generaal Aurelianus had veel militaire ervaring en bracht orde in het rommelige Romeinse Rijk. Zenobia probeerde hem te paaien en hem ervan te overtuigen dat ze haar expedities had ondernomen omwille van het Romeinse Rijk. Ze had ‛haar’ deel van het imperium willen beschermen tegen vijanden, zo stelde ze het voor. Ze hoopte dat haar zoon – en in de praktijk zijzelf – in het oosten mocht blijven heersen, naast Aurelianus in het westen.

Aurelianus was niet onder de indruk en gaf een gewapend antwoord. Nadat hij elders orde op zaken had gesteld, trok hij het Palmyreense Rijk binnen. Anatolië en Egypte vielen vrij eenvoudig terug in Romeinse handen, maar in Syrië werd een paar keer flink gevochten. Per slag werd Zenobia’s leger zwakker en haar territorium kleiner, totdat ze opgesloten zat in haar eigen Palmyra en Aurelianus de stad belegerde. Ze bood nog flink weerstand, maar de strijd eindigde in een overwinning voor de Romeinen. Het was 273, en het Palmyreense Rijk was opgedoekt. Even kwam Palmyra daarna – zonder Zenobia – nogmaals in opstand tegen Rome, maar die rebellie liet Aurelianus snel neerslaan.

Zenobia was intussen meegenomen naar Rome, waar ze moest meelopen in een triomftocht van de keizer. Ze was een van de topattracties van de tocht, samen met de verslagen leider van Gallische opstandelingen, Tetricus. Volgens de overlevering was Zenobia bij die gelegenheid zo zwaar behangen met sieraden en gouden boeien dat ze er bijna onder bezweek.

Aan het einde van de tocht werd ze onthoofd – volgens één auteur althans. Volgens anderen bleef ze leven. Maar over wat er daarna gebeurde, lopen de meningen weer uiteen.

Misschien trouwde ze een Romeinse senator. Of ze bracht de rest van haar leven door in Tivoli, vlak bij een luxe villa die keizer Hadrianus daar had laten bouwen. En wellicht trouwde een dochter van de opstandige Zenobia met de keizer en werden haar nakomelingen echte Romeinen.

Haar veroveringsdrang maakte Zenobia tot een heldin voor veel Arabieren na haar. Ze had laten zien dat Arabieren tot veel in staat waren, en dat maakte haar tot een bron van inspiratie. Dat gold vooral vanaf de late negentiende eeuw, toen het Osmaanse Rijk op zijn laatste benen liep en Syriërs hoopten op onafhankelijkheid.

Zenobia verscheen in literatuur en kunst als een rolmodel voor nationalisten, en later voor feministen. Omdat over haar persoon vrij weinig bekend was, kon Zenobia flexibel worden ingezet als voorvechtster van verschillende idealen.

Dat maakte de schok extra groot toen de ruïnes van haar stad Palmyra in handen vielen van IS, de moslimextremisten die weinig moesten hebben van strijdbare
heidense vrouwen. De stad met duizend zuilen had zwaar te lijden onder het IS-bewind, maar Zenobia’s reputatie bleef bij veel Syriërs sterk.

Vooral aan het begin van de burgeroorlog claimden rebellen de oude koningin als boegbeeld. Ze noemden zichzelf bijvoorbeeld ‛kleinkinderen van Zenobia’. Maar aan de andere kant staat Bashar al-Assad, de Syrische leider die ondanks jaren van oorlog nog steeds in het zadel zit. Ook hij betoont zich een Zenobia-fan. Hij presenteert zich graag als beschermer van antieke schatten, in het bijzonder uit de bloeitijd van Palmyra. Vandaar dat regeringsgezinde troepen op sociale media melden: ‛Zenobia zal nooit vallen.’

Behalve IS kan bijna elke partij wel iets moois vinden in de koningin. Dus nu het kalifaat op zijn retour lijkt, is de kans groot dat Syrische machthebbers Zenobia nog lang zullen inzetten voor hun propaganda.