Juryvoorzitter Thom de Graaf maakt zondag 30 oktober de winnaar bekend van de Libris Geschiedenisprijs voor het beste geschiedenisboek van het afgelopen jaar. Rob Hartmans bespreekt de tien genomineerden in alfabetische volgorde.
Met de beste intenties
Bart van der Boom
De politiek van het kleinste kwaad. Een geschiedenis van de Joodse Raad voor Amsterdam, 1941-1943
424 p. Uitgeverij Boom, € 29,90. Bekijk in de webshop.
Begin dit jaar werden Nederland en de rest van de wereld opgeschrikt door een zorgvuldig georkestreerde publiciteitscampagne rond het boek Het verraad van Anne Frank. Een zelfbenoemd ‘coldcaseteam’ zou hebben ontdekt wie hét symbool van de Holocaust had verraden: een Amsterdamse notaris die lid was van de Joodse Raad had, om zelf de dans te ontspringen, lijsten met namen van onderduikers aan de nazi’s overhandigd. Binnen een dag bleek het door veel media gretig opgepikte verhaal aan alle kanten te rammelen. Dit was niet zo vreemd, aangezien geen enkele professionele historicus betrokken was bij dit ‘forensisch onderzoek’.
Een van de deskundigen die onmiddellijk gaten in het verhaal schoten was Bart van den Boom, die op dat moment de laatste hand legde aan deze geschiedenis van de Joodse Raad. De Joodse Raad – door de nazi’s opgericht om de deportatie van Nederlandse Joden vlotter te laten verlopen – heeft na 1945 een slechte naam gekregen. In dit gedegen boek toont Van der Boom dat die inktzwarte reputatie voor het grootste deel is gebaseerd op onkunde, onbegrip en gemakzuchtige oordelen achteraf. De leden hebben zich laten misbruiken door de Duitsers, maar deden dat over het algemeen met de beste intenties. Een pijnlijke geschiedenis, die nu eindelijk zorgvuldig is opgetekend.
Dramatische Spelen
Rolf Bos
Een Duitse zomer. De Olympische Spelen van 1972
352 p. Alfabet Uitgevers, € 29,90. Bekijk in de webshop.
Het moesten de ‘Vrolijke Spelen’ worden, die de herinnering aan de ‘Spelen van Hitler’ zouden uitwissen. ‘München 1972’ zou heel anders worden dan ‘Berlijn 1936’, dus waren ook de veiligheidsmaatregelen summier. Het kostte leden van de Palestijnse terreurorganisatie Zwarte September dan ook geen moeite om het Olympisch Dorp binnen te dringen en daar Israëlische sporters en coaches te gijzelen. Vervolgens was het optreden van de Duitse politie zo amateuristisch dat uiteindelijk alle elf gegijzelden omkwamen. Op slag waren de Olympische Spelen van 1972 een drama geworden, want opnieuw bleek dat Joden in Duitsland hun leven niet zeker waren.
In het goed geschreven Een Duitse zomer van Rolf Bos staat het gijzelingsdrama uiteraard centraal, en wordt er uitgebreid aandacht besteed aan de voorgeschiedenis. Tegelijkertijd krijgt de lezer ook een ‘totaalplaatje’ van deze Olympische Spelen. Bos doet dat onder meer door een aantal betrokkenen uitgebreid te portretteren, zodat we een levendig beeld krijgen van de motieven en achtergronden van de daders, de gegijzelden, andere sporters en hoge officials. Bijvoorbeeld van Avery Brundage, de racistische, antisemitische Amerikaanse voorzitter van het IOC, die in 1936 al zo enthousiast was geweest over Hitlers Spelen en nu de beruchte woorden sprak: ‘The Games must go on.’
Nazi’s grepen hun kans
Patrick Dassen
De Weimarrepubliek 1918-1933. Over de kwetsbaarheid van de democratie
768 p. Van Oorschot, € 39,50. Bekijk in de webshop.
Het verhaal van de eerste Duitse republiek, ontstaan na de nederlaag in de Eerste Wereldoorlog, wordt vaak verteld als niet meer dan een voorgeschiedenis, als een bij voorbaat tot mislukken gedoemd experiment dat de aanloop vormde tot het meest duistere hoofdstuk uit het verleden van Duitsland. In De Weimarrepubliek laat Patrick Dassen duidelijk zien dat de eerste parlementaire democratie van Duitsland wel degelijk een ‘eigen’ geschiedenis heeft, en dat het absoluut onzin is om te beweren dat die wel moest eindigen in de dictatuur van de nazi’s.
In dit gedegen en uiterst leesbare boek wordt uiteraard aandacht besteed aan het moeizame begin van de republiek. Het land werd de eerste jaren na 1918 immers geteisterd door opstanden, mislukte staatsgrepen, politieke moorden, economische ontreddering en hyperinflatie. Terwijl de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog het land uitknepen en de Fransen in 1923 het Ruhrgebied bezetten, probeerden in eigen land antidemocraten de democratie om zeep te helpen. Maar dit is slechts het halve verhaal, want vanaf 1924 stabiliseerde de situatie en ging het in veel opzichten beter, terwijl het culturele leven bloeide. De onverwachte dood van politicus Gustav Stresemann in 1929 en de gelijktijdig uitbrekende economische crisis sloegen het land echter uit het lood en maakten het mogelijk dat drie jaar later Adolf Hitler de macht greep.
Romeinse matrones
Emily Hemelrijk
Verborgen levens, publieke figuren. Romeinse vrouwen buiten Rome
280 p. Athenaeum, € 22,50. Bekijk in de webshop.
Bij de Romeinen denken we meteen aan machtige mannen in de hoofdstad van het huidige Italië. Julius Caesar, keizer Augustus, Nero, Cicero, Seneca – wie kent ze niet? Ze voerden oorlogen, bouwden paleizen, aquaducten en arena’s, of schreven boeken die nog altijd worden gelezen. Maar uiteraard valt er over deze rijke beschaving meer te vertellen. Om te beginnen moeten er ongeveer evenveel Romeinse vrouwen als mannen zijn geweest. Ook was het Romeinse Rijk natuurlijk groter dan Rome.
Vandaar dat het toe te juichen is dat emeritus hoogleraar oude geschiedenis Emily Hemelrijk een boek heeft geschreven over Romeinse vrouwen in de provincies van het uitgestrekte rijk. Ze combineert teksten, inscripties op graven of openbare gebouwen en archeologische vondsten, en schetst zo een beeld van de rol van Romeinse vrouwen in allerlei provincieplaatsen. Door haar materiaal moet ze zich noodgedwongen beperken tot vrouwen uit de elite – de lagere standen hebben immers veel minder sporen nagelaten. Maar niettemin vormt dit boek een belangrijke aanvulling op onze kennis van de Romeinse cultuur. Rijke vrouwen speelden namelijk een belangrijke rol als priesteressen, weldoensters en patronessen van steden en verenigingen. Het publieke leven in het Romeinse Rijk was ondenkbaar zonder deze matrones, die vaak heel zelfbewust en initiatiefrijk waren.
Bloedige strijd om Bali
Anne-Lot Hoek
De strijd om Bali. Imperialisme, verzet en onafhankelijkheid 1846-1950
544 p. De Bezige Bij, € 39,99. Bekijk in de webshop.
Op 17 augustus 1945 werd de Republiek Indonesië uitgeroepen, wat tot gewelddadig Nederlands optreden leidde. Bij de beschrijving daarvan gaat het meestal over Java of Zuid-Sulawesi (het voormalige Celebes). Op het eerste eiland woonden verreweg de meeste Indonesiërs en werden bijvoorbeeld vrijwel alle mannelijke inwoners van het dorp Rawagede vermoord, terwijl op Sulawesi werd huisgehouden door het Korps Speciale Troepen van kapitein Raymond Westerling, waarbij vele duizenden mensen om het leven kwamen. Dat ook in de rest van de archipel de oorlog ongekend bloedig en wreed was, blijkt uit het boek De strijd om Bali van Anne-Lot Hoek.
Met haar zeer nauwgezette en gruwelijke beschrijving van het militair optreden, de martelingen, verkrachtingen en massa-executies kleurt Hoek het bekende verhaal niet alleen in voor Bali, maar laat ze ook zien dat deze strijd deel uitmaakte van de Nederlandse strategie. ‘Den Haag’ wilde namelijk dat Indonesië een federale staat zou worden, zodat Nederland door middel van verdeel en heers nog een flinke vinger in de pap kon houden. Om dit te bewerkstelligen moest de wereld duidelijk gemaakt worden dat het Nederlandse gezag vooral buiten Java nog sterk was. Hoek beschrijft uitgebreid hoe dit voor Bali uitpakte, en gaat ook in op de allesbehalve fraaie rol die sommige Balinese vorsten hierbij speelden.
Indonesisch perspectief
Henk Schulte Nordholt en Harry Poeze
Merdeka. De strijd om de Indonesische onafhankelijkheid en de ongewisse opkomst van de Republiek, 1945-1945
460 p. Walburg Pers, € 39,99. Bekijk in de webshop.
Er spoelt momenteel een kleine tsunami van boeken over de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd over Nederland. En dat werd ook wel tijd, want hoewel het niet waar is dat historici deze oorlog volkomen genegeerd hebben, was het tot voor kort een onderbelicht hoofdstuk uit de Nederlandse geschiedenis. Vrijwel alle boeken behandelen de strijd vooral vanuit Nederlands perspectief: waarom accepteerden veel Haagse politici de Indonesische onafhankelijkheid niet? Welke militaire middelen werden ingezet om het gezag terug te winnen? En in welke mate hebben Nederlandse troepen zich schuldig gemaakt aan oorlogsmisdaden?
Omdat de Indonesiërs in dergelijke boeken vaak een tamelijk amorfe vijand blijven, hebben Henk Schulte Nordholt en Harry Poeze in Merdeka het perspectief radicaal omgedraaid. Ze beschrijven de gewelddadige jaren 1945-1950 vanuit Indonesisch standpunt. Hierbij zetten ze zich overigens niet alleen af tegen de traditionele Nederlandse geschiedschrijving, maar ook tegen die uit Indonesië. In tegenstelling tot dat verhaal van eensgezinde heroïek laten ze zien welke interne strijd er in het Indonesische kamp woedde. Zo besteden ze uitgebreid aandacht aan de wijze waarop de sociaal-democraat Sjahrir oppositie voerde tegen Soekarno en Hatta, de rol die radicale jongeren (pemoeda’s) speelden en de communistische opstand in Madiun in 1948, die resulteerde in een twee maanden durende burgeroorlog waarbij duizenden mensen omkwamen.
Hitlers leven in foto’s
Erik Somers en René Kok
Adolf Hitler. De beeldbiografie
400 p. Hollands Diep, € 65,-. Bekijk in de webshop.
Een boek over Hitler? Zucht, gaap. Daar zijn er al zoveel van, wat kan daar nog aan worden toegevoegd? Nou, een goede beeldbiografie bijvoorbeeld. Natuurlijk staan er in ‘gewone’ biografieën van Hitler meestal ook foto’s, en zijn we door de vele documentaires over het Derde Rijk ook vertrouwd met beelden van Hitler en diens trawanten, maar toch heeft dit boek zeker bestaansrecht. Erik Somers en René Kok werken al decennia bij het NIOD en hebben tal van fotoboeken – ook over andere onderwerpen dan de Tweede Wereldoorlog – op hun naam staan. Maar dit boek springt eruit omdat het veel meer is dan zomaar een fotoboek.
Het is echt een beeldbiografie, wat wil zeggen dat het leven van Hitler verteld wordt aan de hand van foto’s, die zijn voorzien van heldere en uiterst deskundige bijschriften. Natuurlijk staan er tal van overbekende plaatjes in, maar ook veel onbekende, waarbij altijd duidelijk wordt uitgelegd waarom die veel minder bekend zijn. Zo krijgen we niet alleen inzicht in het leven van Hitler, maar ook in de propagandamachine van het Derde Rijk, die eropuit was een heel specifiek beeld van de Führer van het Duitse Rijk te schilderen. Beeld en tekst vormen zo vaak een scherp contrast, dat ons inzicht in deze gruwelijke én fascinerende geschiedenis vergroot.
Het inzicht van De Zwijger
René van Stipriaan
De Zwijger. Het leven van Willem van Oranje
936 p. Querido, € 39,99. Bekijk in de webshop.
Hoewel hij in 2004 is uitverkozen tot ‘Grootste Nederlander aller tijden’, bestond er tot vorig jaar geen omvangrijke, moderne – dus kritische en op uitvoerig archiefonderzoek gebaseerde – biografie van Willem van Oranje. Universitair historici deinsden terug voor deze immense taak. Daarom was het zonder meer dapper van René van Stipriaan om zich hieraan te wagen. En gelukkig heeft dit geresulteerd in een boek dat niet alleen talloze feiten en nieuwe inzichten bevat, maar dat ook nog eens bijzonder aangenaam leest.
De Willem van Oranje die eruit oprijst lijkt uiteraard niet meer op de nobele, onbaatzuchtige, geniale, nationalistische icoon die hij lange tijd is geweest. Hij verloor zelden zijn eigenbelang uit het oog, maar hij was ook iemand die groeide in de rol die hem deels door de omstandigheden werd opgedrongen. Bovendien keerde hij zich niet uit beginselloosheid tegen allerlei religieuze fanatici, maar omdat hij besefte dat godsdienstige scherpslijperij een recept voor burgeroorlog betekende en verdraagzaamheid de maatschappelijke vrede bevorderde.
Het knappe van dit boek is dat de vele – niet altijd even fraaie – details uit het privéleven van De Zwijger ogenschijnlijk zonder enige moeite worden verweven met het grote verhaal. En dat grote verhaal is zo mogelijk nog ingewikkelder en onoverzichtelijker dan het leven van de hoofdpersoon. Dat daar niettemin een heel helder en overtuigend boek uit is ontstaan, is een prestatie van formaat.
Eerherstel voor Hella Haasse
Aleid Truijens
Leven in de verbeelding. Hella S. Haasse, 1918-2011
600 p. Querido, € 34,99. Bekijk in onze webshop.
De Nederlandse literatuur werd na de Tweede Wereldoorlog overschaduwd door de zogeheten ‘Grote Drie’: W.F. Hermans, Gerard Reve en Harry Mulisch. Daarnaast had je mindere goden als Jan Wolkers en Cees Nooteboom. In dit literaire landschap was heel weinig ruimte voor iemand als Hella Haasse, die tot dezelfde generatie behoorde, uitstekende kritieken kreeg en een groot lezerspubliek bereikte. Dat publiek bestond echter voor een groot deel uit lezeressen, en door haar collega’s werd Haasse gezien als een aardige dame die haar best deed, maar literair gezien niet bijster interessant was.
Met haar grote, uitstekend gedocumenteerde en vlot geschreven biografie trekt Aleid Truijens dit scheve beeld recht en heeft ze een fraai monument opgericht voor een van de beste Nederlandse schrijvers uit de vorige eeuw. Bovendien laat ze zien hoe moeilijk het voor een vrouw van de generatie van Haasse was om een eigen plek te verwerven. Ze moest immers niet alleen opboksen tegen de vooroordelen van anderen, maar ook tegen haar eigen, in haar koloniale jeugd ingeslepen rolbevestigende ideeën en verwachtingen. Het streven een goede echtgenote en moeder te zijn, terwijl ze tegelijkertijd werkte aan een literair oeuvre, leverde voortdurend spanningen op, die Haasse uiteindelijk wist te overwinnen.
Kruitdampen en kanonnen
Luc Panhuysen
Het monsterschip. Maarten Tromp en de armada van 1639
320 p. Atlas Contact, € 29,99. Bekijk in de webshop.
Van oudsher concentreren boeken over de Tachtigjarige Oorlog zich vooral op de beginfase. Toen brak in de Lage Landen een opstand uit tegen landsheer Filips II, die tevens koning van Spanje was, waaruit de Republiek der Verenigde Nederlanden ontstond. Vooral na de wapenstilstand tussen 1609 en 1621 leek de oorlog slechts door te sudderen tot aan de Vrede van Munster in 1648. In werkelijkheid spande het er ook in de laatste twee decennia van de oorlog vaak om, wat nog eens duidelijk blijkt uit het nieuwste boek van Luc Panhuysen.
Vrijwel jaarlijks voerde Spanje met een armada (‘bewapende vloot’) verse troepen aan om tegen de Republiek te strijden, terwijl de Spaanse koning kaperbrieven had verstrekt aan de zeerovers van Duinkerken, om zo veel mogelijk Nederlandse schepen buit te maken. Luitenant-admiraal Maarten Harpertszoon Tromp, die er getuige van was geweest hoe zijn vader en zijn voorganger Piet Hein door kapers waren gedood, kreeg de opdracht de ‘tweekoppige plaag’ te bestrijden, en dat met minimale middelen.
Op de van hem bekende manier – met veel oog voor detail en met groot inlevingsvermogen, zodat je de teer en de kruitdampen bijna ruikt en het gebulder van de kanonnen lijkt te horen – beschrijft Luc Panhuysen hoe Tromp er tijdens de Slag bij Duins (31 oktober 1639) in slaagde de enorme Spaanse overmacht te verslaan.
Geschiedenisfestival
Historicus en recensent Wim Berkelaar interviewt de genomineerde auteurs tijdens het Geschiedenis Festival van Historisch Nieuwsblad. Dit evenement vindt plaats op zaterdag 15 oktober in De Philharmonie in Haarlem. Zie www.historischnieuwsblad.nl/geschiedenisfestival.
