‘Toen we merkten dat de Nederlandse overheid tijdens de coronacrisis geen rekening hield met de sociale, culturele en filosofische gevolgen van hun beleid, besloten we dit zelf te onderzoeken.’ Het onderzoeksteam Adapt! ontving in april 2024 een beurs van 23 miljoen euro om onderzoek te doen naar het aanpassingsvermogen van samenlevingen in tijden van crisis. Het team staat onder leiding van faculteitshoogleraar Beatrice de Graaf, die vertelt waarom het bestuderen van crises uit het verleden zo belangrijk is.
Van de coronapandemie naar de Oekraïneoorlog: de afgelopen jaren leven we van crisis naar crisis. Wat doen deze crises met het vertrouwen tussen burger en staat, of tussen burgers onderling? Het onderzoeksteam Adapt! gaat de komende tien jaar interdisciplinair onderzoek doen naar de sociaal-maatschappelijke, culturele en beleidsmatige capaciteiten die nodig zijn om crises het hoofd te kunnen bieden.
Meer interviews lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Het team bestaat uit wetenschappers van vijf Nederlandse universiteiten en staat onder leiding van prof. dr. Beatrice de Graaf. In maart heeft Adapt! voor het onderzoek de prestigieuze ‘Zwaartekrachtbeurs’ gekregen van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), ter waarde van 23 miljoen euro. Volgens Beatrice de Graaf kan haar team daardoor nuttige lessen gaan trekken uit historische crisissituaties. ‘Ik hoop dat we overheidsprofessionals kunnen trainen die beter weten wat ze wel en niet moeten doen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Wat gaat jullie onderzoeksteam de komende jaren doen?
‘Adapt! focust zich op veerkracht na crises. We kijken hoe samenlevingen er na een crisis weer bovenop komen. Maar in plaats van onderzoek te doen naar de economie, infrastructuur en medische aspecten, willen wij in onze Adapt Acadamy juist onderzoek doen naar de psychologische, culturele, zingevende en bestuurlijke kanten.
De Adapt Acadamy heeft twee poten. De ene poot doet wetenschappelijk onderzoek naar de veerkracht van westers georiënteerde samenlevingen vanaf 1800 tot heden. De andere poot onderzoekt hoe het komt dat we lessen van vorige crises slecht in de praktijk kunnen brengen.’
Hoe kwam jullie team op het idee om de veerkracht na crises te onderzoeken?
‘Toen we begonnen met dit project, waren de wetenschappers uit het kernteam allemaal afzonderlijk bezig met hun eigen soorten crises. Ik was bezig met terrorisme, anderen met polarisatie of milieu-gerelateerde crises. We vroegen een beurs aan, maar die aanvraag werd afgewezen. Na die eerste poging brak de coronapandemie uit. Toen merkten we dat het Nederlandse beleid helemaal geen rekening hield met de sociale, culturele en filosofische aspecten. We hebben toen besloten deze elementen mee te nemen in ons nieuwe voorstel. Vervolgens brak ook de oorlog in Oekraïne uit. Sinds we verder zijn gegaan met het uitwerken van ons voorstel, zijn het aantal crises dus alleen maar toegenomen. Deze keer hebben we de beurs wel gekregen, en we hebben voorlopig nog wel wat te doen.’
Welke specifieke crises gaan jullie onderzoeken?
‘We bestuderen drie soorten crises: conflict en terrorisme-gerelateerd, milieu-gerelateerd, en pandemie-gerelateerd. In ons voorstel hebben wij de opstandigheid tegen de Nederlandse coronamaatregelen als voorbeeld genoemd: er vonden avondklokrellen plaats en mensen gingen protesteren in Den Haag. De Nederlandse burgers accepteerden niet dat de overheid ingreep en tegelijkertijd waren ze boos als er van alles misging. Dit voorbeeld vergelijken we met een land dat best op Nederland lijkt, zoals Denemarken. Hoe valt het te verklaren dat de Denen netjes de regels van de overheid volgden, terwijl er in Nederland rellen uitbraken? Komt dat door langere patronen van sociale saamhorigheid in Denemarken? Of zijn de Denen dit soort mobilisaties gewend vanuit hun geschiedenis?’
‘In een crisis is het cruciaal dat je niet alleen het virus temt of de terrorist pakt, maar daarbij ook de samenleving niet verder ontregelt’
Met welke methodes gaan jullie dat onderzoeken?
‘We onderscheiden drie niveaus in de manier waarop mensen veerkracht opbouwen. We kijken naar de sociale cohesie: hoe gaan mensen onderling met elkaar om? Ook kijken we naar het cultureel historische niveau: – wat zijn de grote verhalen in de samenleving en hoe verwerken mensen crises? Tot slot kijken we ook naar het vertrouwen in de overheden en tussen groepen onderling. Hierbij onderzoeken we de wisselwerking tussen deze twee.’
Kijken jullie ook naar lessen die we kunnen trekken uit succesvol beleid?
‘Dat is een lastig punt, want de definitie van een crisis is dat er sprake is van een disruptief moment. Neem bijvoorbeeld de vulkaanuitbarsting op IJsland in maart 2024. Voor het vliegverkeer was de situatie toen vrij snel opgelost. Er werd goed gecommuniceerd en alternatief vervoer geregeld. Mensen raakten niet voor lange tijd ontzet. Er was dan ook geen sprake van crisis, want de situatie was onder controle.
Een crisis is juist een moment waarop de situatie niet onder controle is en bestuurders niet goed weten wat ze doen. Je kunt dan ook niet gemakkelijk zeggen dat hun beleid succesvol of onsuccesvol was, want niemand wist wat hij moest doen. In een crisis is het cruciaal dat je dus niet alleen het virus temt of de terrorist pakt, maar daarbij ook de samenleving niet verder ontregelt. En dat de waarden van de open samenleving – zoals rechtsstatelijkheid en grondwettelijke vrijheden – niet verder worden uitgehold.’
Wat hopen jullie dat de uitkomst van het onderzoek zal zijn?
‘We verwachten geen recept waarmee we kunnen voorspellen hoe we op elke toekomstige situatie moeten reageren. We leven namelijk in een complexe samenleving en elke crisis zal zich daarom in totaal andere complexiteit ontvouwen. Wat ik wel hoop en verwacht, is dat we een serie verhalen, inzichten en dynamieken hebben blootgelegd en daar aandacht voor hebben weten te genereren: “Kijk, zo deden mensen dat vroeger. En wellicht kunnen wij daar houvast op hoop voor de huidige tijden uit putten”. Maar minstens zo belangrijk is dat wij na al een aantal jaar jonge mensen hebben kunnen opleiden en overheidsprofessionals hebben kunnen trainen die met elkaar beter weten wat ze wel en niet moeten doen bij een crisis. We zoeken dan ook nog veel assistenten in opleiding en postdocs die zich willen inzetten voor ons onderzoek. Want uiteindelijk willen we meer deskundigheid bereiken en voor meer bewustwording zorgen bij onderzoekers en de samenleving.’
Beatrice de Graaf
(1976) is historicus en faculteitshoogleraar Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht. Ze is terrorisme-expert en doet onderzoek naar ‘veiligheid’ binnen samenlevingen. Daarnaast is ze columnist bij Historisch Nieuwsblad.
Openingsafbeelding: De Watersnoodramp in 1953. Bron: Nationaal Archief.
