Home Waarom woorden er (niet) toe doen

Waarom woorden er (niet) toe doen

  • Gepubliceerd op: 22 februari 2022
  • Laatste update 01 nov 2022
  • Auteur:
    Bas Kromhout
  • 3 minuten leestijd
Waarom woorden er (niet) toe doen

De woorden die historici gebruiken om het verleden te beschrijven, liggen soms maatschappelijk gevoelig. Onlangs deed een Indonesische gastcurator van het Rijksmuseum de term ‘Bersiap’ in de ban als zijnde racistisch. De Federatie Indische Nederlanders dreigde daarop met rechtszaken en de directeur van het museum haalde bakzeil. Waarom hechten we zoveel waarde aan woorden? What’s in a name? Taalkundige Marc van Oostendorp geeft antwoord.

Bepalen woorden hoe we over bepaalde zaken denken?

‘Dat is een van de centrale vragen van de taalwetenschap in de afgelopen honderd jaar. Sommige talen kennen bijvoorbeeld geen onderscheid tussen blauw en groen. Betekent dit nou dat de mensen die deze talen spreken het verschil niet waarnemen? Het antwoord is: nee. Uit proeven met het sorteren van gekleurde kaartjes blijkt alleen dat zij nét een fractie langzamer zijn. Dus bepaalt taal ons denken? In heel kleine mate.’

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Heeft het dan wel zin om ruzie te maken over bijvoorbeeld ‘Bersiap’?

‘Dat is een politieke kwestie. Geen enkel woord is neutraal en objectief, hoewel gebruikers dat vaak pretenderen. Ik heb persoonlijk geen mening over deze term, maar je ziet hoeveel emotie de discussie aan beide kanten oproept. Je kunt dus niet willekeurig welk woord gebruiken.’

Sommige woorden hebben een andere lading dan oorspronkelijk bedoeld. Zo waren ‘apartheid’ en ‘Endlösung’ verhullende termen van de daders.

‘Het woord “apartheid” is inderdaad door de Zuid-Afrikaanse machthebbers zelf bedacht en die zullen daar een positief gevoel bij hebben gehad. Tegenwoordig is er niemand meer die apartheid zo ziet. De term wordt nu gebruikt om in allerlei situaties discriminatie aan de kaak te stellen. “Endlösung” heeft oorspronkelijk ook een positieve betekenis: er wordt een “probleem” geheel opgelost. Maar wij zien bij dat woord onmiddellijk de verschrikkingen van de Holocaust voor ons. Dus ja, de betekenis van woorden kan met de tijd veranderen. Maar of dat bij “Bersiap” ook zal gebeuren is niet te voorspellen. En ik kan me voorstellen dat mensen die aanstoot nemen aan het woord, daar niet op willen wachten.’

Als je een beladen woord vervangt door een nieuw, verdwijnt de negatieve lading dan?

‘Vaak niet. Het woord “gastarbeiders” werd een maatschappelijk stigma en is daarom ooit vervangen door “allochtonen”. Maar de vooroordelen verdwenen niet, en zo werd “allochtonen” ook weer negatief geladen. Daarom is deze term meer recent vervangen door “mensen met een migratieachtergrond”. Velen zien dat er in de maatschappij een verkeerde mentaliteit heerst, die wordt weerspiegeld in de taal. Er is een breed gedeelde overtuiging dat als je die taal aanpast, de mentaliteit vanzelf meekomt. Maar dat werkt waarschijnlijk zelden zo. Zolang mensen racistisch blijven, is het introduceren van nieuwe woorden geen oplossing.’

Dus we kunnen net zo goed alles bij het oude laten?

‘Nee, daar ben ik het ook niet mee eens. Vervanging kan in elk geval een tijdelijk gunstig effect hebben. “Mensen met een migratieachtergrond” werkt waarschijnlijk de eerste paar jaar verzachtend, voordat het begrip weer die oude stigmatiserende bijklank krijgt. Als mensen een bepaald woord als heel naar ervaren, moet je daarnaar luisteren. Waarom zou je kwetsen? Dus ik ga niet cynisch doen en zeggen dat het toch allemaal niets uitmaakt. Ook al weet ik dat vervanging van woorden nooit een definitieve oplossing zal zijn, ik pas mijn taalgebruik aan.’

Marc van Oostendorp

is taalkundige en verbonden aan het Meertens Instituut. Hij bekleedt de leerstoel Nederlands en academische communicatie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Verder is Van Oostendorp hoofdredacteur van het online magazine Neerlandistiek.

Dit artikel is gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad 3 - 2022

Nieuwste berichten

Fout in routekaart rampvlucht Bijlmermeer belandde in onderzoeksrapport
Fout in routekaart rampvlucht Bijlmermeer belandde in onderzoeksrapport
Artikel

Fout in routekaart rampvlucht Bijlmermeer belandde in onderzoeksrapport

In het eindrapport van de Raad voor de Luchtvaart uit 1994 over de oorzaken van de Bijlmerramp stond een fout: op een routekaart van de rampvlucht was het moment waarop het vliegtuig twee motoren verloor, verkeerd aangegeven. Een oud-onderzoeker van de Raad, Henk Pruis, ontdekte de fout onlangs. Hij denkt dat die voeding heeft gegeven...

Lees meer
Greenpeace groot dankzij aanslag op Rainbow Warrior
Greenpeace groot dankzij aanslag op Rainbow Warrior
Interview

Greenpeace groot dankzij aanslag op Rainbow Warrior

Veertig jaar geleden blies de Franse geheime dienst het Greenpeace-schip de Rainbow Warrior op. Er viel één dode. De Nederlander Martini Gotjé was aan boord toen de bommen ontploften. Voor Greenpeace brak een nieuwe periode aan. Op 10 juli 1985 blies de Franse geheime dienst het Greenpeace-schip de Rainbow Warrior op. Het schip lag in...

Lees meer
Scène uit The teacher who promised the sea
Scène uit The teacher who promised the sea
Recensie

‘The Teacher Who Promised the Sea’ toont dat het Franco-verleden nog springlevend is

Autoritaire en dictatoriale regimes haten kritisch onderwijs. Dat blijkt ook uit de speelfilm The Teacher Who Promised the Sea, waarin een Franco-militie in 1936 meedogenloos afrekent met een jonge idealistische onderwijzer. Het verhaal is gebaseerd op ware gebeurtenissen. De Catalaan Antoni Benaiges is 31 als hij in 1935 als onderwijzer gaat werken in een schooltje...

Lees meer
Leden-van-de-Nationale-Garde-ondervragen-een-man-tijdens-de-rassenrellen-in-Chicago-1919.-Copyright-Getty-Images-scaled.jpg
Leden-van-de-Nationale-Garde-ondervragen-een-man-tijdens-de-rassenrellen-in-Chicago-1919.-Copyright-Getty-Images-scaled.jpg
Artikel

Amerikaanse president zet politie en leger in tegen ongewenst verklaarde immigranten

Tijdens het presidentschap van Woodrow Wilson sloeg de Amerikaanse overheid met harde hand stakingen neer, deporteerde duizenden migranten en liet racistisch geweld tegen zwarten ongestraft. Daardoor kwam de democratie hevig onder druk kwam te staan, net als nu onder Donald Trump.

Lees meer