De vredesonderhandelingen na de val van Napoleon vonden plaats tussen de bals en het vrouwen jagen door. Toch werden er belangrijke resultaten behaald, die de geschiedenis lange tijd bepaalden.
‘De vredesbesprekingen na de val van Napoleon hebben de geschiedenis van de negentiende eeuw en daarna voor een groot deel bepaald,’ zegt de Londense historicus Adam Zamoyski. Van zijn hand verscheen onlangs De ondergang van Napoleon en het Congres van Wenen, over de onderhandelingen na de val van de Franse keizer. Met dit boek bouwt Zamoyski voort op zijn succesvolle 1812. Napoleons fatale veldtocht naar Moskou uit 2004. Daarnaast heeft hij veel geschreven over de geschiedenis van Polen, waar zijn voorouders vandaan kwamen.
Nadat Napoleon tot twee keer toe verslagen was, werden de grenzen van Europa opnieuw getrokken. ‘Het merendeel van die grenzen bleef lange tijd bestaan,’ aldus Zamoyski. ‘En er was nog iets belangrijkers gebeurd: de macht op het continent kwam vanaf het Congres van Wenen te liggen bij vier grootmachten: Rusland, Pruisen, Frankrijk en Oostenrijk. Vóór de Napoleontische tijd hadden tweederangsmachten als de Nederlanden, Denemarken en Polen ook nog veel in te brengen gehad, maar dat was na 1815 voorbij. Sindsdien is de macht alleen maar verder geconcentreerd. Tegenwoordig hebben we in de wereld nog maar één supermacht over.’
Over zo’n belangrijk vredesproces moesten zeker honderden boeken vol geschreven zijn, verwachtte Zamoyski toen hij aan zijn onderzoek begon. Maar dat bleek helemaal niet het geval. ‘Er waren een paar goede essays en wat heel algemene boeken, maar een behoorlijk overzicht bestond niet. Ik heb mijn boek helemaal vanuit de bronnen moeten opbouwen.’
Zamoyski wijt het gebrek aan goede studies over de vredesbesprekingen aan de impopulariteit van de uitkomsten in de negentiende eeuw: ‘Franse historici, bijvoorbeeld, hebben vooral geschreven over de vraag of Frankrijk niet net wat meer land had kunnen krijgen. En veel Duitse intellectuelen zagen alleen gemiste kansen: waarom was er niet één verenigd Duitsland uit de besprekingen gekomen?’ Verder zijn historici gewoon lui geweest, vindt Zamoyski. ‘Om alle bronnen te kunnen lezen moet je heel wat talen kennen. Blijkbaar heeft niemand de moeite willen nemen.’
Gelukkig waren veel bronnen uitgegeven. ‘Een enkele keer heb ik toch de originelen bekeken en dan kwam ik nog weleens voor verrassingen te staan. Zo las ik de persoonlijke verslagen van gesprekken tussen Castlereagh, Metternich, Nesselrode en Hardenberg – onderhandelaars namens respectievelijk Engeland, Oostenrijk, Rusland en Pruisen. Die weken nogal af van de gedrukte versies. Elk van de onderhandelaars bleek steeds te denken dat hij de anderen had overtuigd van zijn gelijk. Maar dat was zeker niet het geval.’
Het zal duidelijk zijn dat de besprekingen vaak moeizaam verliepen. Ze werden bovendien tot in detail gevoerd. Zamoyski: ‘Neem de compensaties die Pruisen wilde omdat het Pools gebied aan Rusland had verloren. Daarvoor werd van hele gebieden uitgezocht hoeveel inwoners ieder dorp had, om precies te kunnen bepalen welke compensatie eerlijk was. Het leek wel een bankiersoperatie.’
Het was dus hard werken voor de onderhandelaars, maar tegelijkertijd was er veel gelegenheid om te dansen, uitgebreid te eten en te drinken en achter de dames aan te zitten. In Zamoyski’s boek staan dan ook veel verhalen over drinkgelagen en fatale vrouwen. ‘Het is opmerkelijk hoe vaak die mannen laat opbleven, veel dronken en met vrouwen naar bed gingen, om de volgende dag weer ingewikkelde besprekingen te voeren,’ zegt hij. ‘Ze slaagden erin hun hoofd bij hun werk te houden, ook al werd dat voortdurend onderbroken door parades, lunches en bals. Via de pers hoorden Europeanen overigens van het wangedrag van hun leiders. Dat kwam hun reputatie niet ten goede.
Soms gedroegen ze zich echt als verliefde pubers,’ ontdekte Zamoyski. ‘Vooral tsaar Alexander I was voortdurend aan het flirten. Ik probeer zoveel mogelijk kanten van de hoofdpersonen te laten zien, zodat hun politieke handelen beter te begrijpen is. De tsaar komt daar niet zo goed vanaf. Hij is vaak neergezet als een excentriek, sympathiek persoon, maar ik ben het daar niet mee eens. Ik vind hem vooral verward. Hij was dan ook niet zo goed aan de onderhandelingstafel.’
Een van de belangrijkste resultaten die de onderhandelaars ondanks alle afleiding bereikten, was een langdurige vrede. Zamoyski: ‘Er waren wel een paar uitzonderingen, zoals het conflict tussen Nederland en België, dat zich in 1830 afscheidde. Bovendien was het een gewapende vrede. Normaal dankten landen in vredestijd het grootste deel van hun legers af, maar nu hielden de grootmachten vele duizenden mannen op de been, om de vrede af te dwingen.’
Er bestond namelijk veel ontevredenheid over de bepalingen van het Congres. Zamoyski: ‘Veel intellectuelen hadden gehoopt dat er één Duitsland, één Italië en een eigen land voor de Polen uit zou komen. Wrok over het ontbreken van staten voor deze volkeren heeft voeding gegeven aan het nationalisme dat in die tijd opkwam. Dat is nog een manier waarop het Congres van Wenen de geschiedenis heeft beïnvloed.’
Adam Zamoyski, De ondergang van Napoleon en het Congres van Wenen. 587 p. Balans, € 34,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
