Home Tussen de wal en het schip

Tussen de wal en het schip

  • Gepubliceerd op: 7 juni 2002
  • Laatste update 25 mei 2023
  • Auteur:
    Willem Melching
  • 4 minuten leestijd

Victor Klemperer (1881-1960) verwierf wereldfaam met zijn postuum uitgegeven dagboeken, die hij van 1918 tot 1959 bijhield. De delen over de jaren 1933-1945 zijn het beroemdst en werden zelfs bewerkt tot een televisieserie. Ze geven een beklemmend beeld van het lot van de Duitse bevolking, en de joden in het bijzonder, ten tijde van het Derde Rijk. Dankzij zijn huwelijk met een niet-joodse vrouw overleefde Klemperer deze jaren. Ook in de laatste decennia van zijn leven hield hij een dagboek bij. De delen over de periode 1945-1959 kwamen in 1999 in Duitsland uit, en een selectie hieruit verscheen in het Nederlands, onder de titel Tussen de wal en het schip.

        Na jaren van isolement, intimidatie en vervolging in de jaren 1933-1945 haalt Klemperer eindelijk weer vrij adem. Na twaalf jaar gedwongen werkloosheid kan hij zich weer met zijn vak – de Franse literatuurgeschiedenis – bezighouden. Ook stort hij zich gretig in het wetenschappelijke en politieke leven van de Sovjet-zone en de latere DDR. Hij wordt zelfs lid van de Communistische Partij, waarin hij verschillende officiële functies aanvaardt. In ruil voor zijn loyaliteit maakt hij carrière; ondanks zijn hoge leeftijd klimt hij op de valreep nog op tot hoogleraar.
        Waarom is dit een interessant boek? Im Grunde is Klemperer een saaie man, die zelden iets spannends meemaakt, zich aanpast aan een dictatuur en nooit achter de vrouwen aan zit. Toch is het verslavende lectuur, want de rijstebrijberg bevat veel smakelijke krenten. Het boek is een fantastische bron van informatie over het intellectuele leven van de DDR. De aanpassing aan de omstandigheden, de baantjesjagerij, de afgunst jegens talentvolle collega’s zijn op de voet te volgen. Beroemdheden als Ernst Bloch en Bertolt Brecht komen als passanten voorbij en worden door Klemperer genadeloos doorgelicht. Fascinerend zijn de reacties op de grote gebeurtenissen in deze jaren: de vorming van de DDR, de dood van Stalin, de opstand van 1953, de destalinisatie en de Hongaarse opstand van 1956.
        Daarentegen krijgen sommige voor de hand liggende thema’s nauwelijks aandacht. Zo ontbreekt vrijwel elke verwijzing naar de holocaust, en ook zijn eigen positie als jood komt slechts zijdelings ter sprake. Het Dagboek van Anne Frank vindt Klemperer saai, en de schrijfster een `onnozel-kinderachtige bakvis’. Het toneelstuk vindt hij overigens wel prachtig.

Egoïsme
Langzaam maar zeker komt Klemperer tot de ontdekking dat de Oost-Duitse staat op den duur net zo verstikkend is als het Derde Rijk. Je vraagt je dan ook af waarom hij zich niet zoals talloze andere intellectuelen in de Bondsrepubliek vestigt. Het antwoord hierop is tamelijk banaal: hij krijgt in de DDR veel meer kansen. De man die twaalf jaar lang nergens bij kon horen en in afzondering moest overleven, wil zo graag ergens bij horen en weer een positie verwerven dat hij zich in hoge mate aan het nieuwe regime aanpast. Pas aan het einde van zijn leven komt hij tot de wrange slotsom dat het allemaal een illusie was: het marxistisch-leninisme en de staat die het voortbracht verschillen slechts marginaal van het nationaal-socialisme. Of, zoals hij het zelf met tragische zelfkennis formuleert: `Misschien – waarschijnlijk zelfs – is het grootste deel egoïsme wat me aan de DDR bindt. Híer ben ik iemand, híer ben ik rijk. Wat van dat al zou ik in het westen zijn?’
        Het is ergerlijk dat voor de Duitse editie zonder duidelijke verantwoording is geselecteerd. Zo ontbreken nota bene alle opmerkingen over lectuur en bioscoopbezoek, die juist een fraaie bron van informatie zouden vormen over de gecultiveerde smaak in de DDR. Nog irritanter is dat in de Nederlandse versie opnieuw is gesneden. De vertaler geeft te kennen dat hij `voor de niet-Duitse lezer minder interessante onderwerpen’ heeft weggelaten. Wat krijgen we nou? Iemand die de moeite neemt om een duur boek te kopen met vele honderden bladzijden uit het leven van een tragische maar saaie Duitse man, wil toch zeker alles over deze man weten? Deze selectie aan de hand van volstrekt vage criteria is niet goed te verdedigen. Stel je voor dat je in een Duitse vertaling van Het Bureau van Voskuil alles zou weglaten dat voor de `niet-Nederlandse lezer’ oninteressant zou zijn!

Willem Melching is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en is gespecialiseerd in de geschiedenis van Duitsland.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.