‘Een rationele theorie als de communistische kon uitlopen op massale terreur, maar politieke theorieën die de rede opgaven ten gunste van het “gezonde volksgevoel” bleken even moorddadig.’ Het zijn ware woorden die Bert Altena en Dick van Lente uitspreken in de inleiding van hun recent verschenen boek over westerse samenlevingen in de moderne tijd.
Geen enkele samenleving is erin geslaagd én economisch én politiek én sociaal burgerschap optimaal te realiseren. Steeds deed zich de noodzaak voor – of meenden de machthebbers dat het nodig was – op de ene variant van burgerschap te beknibbelen om de andere verder te brengen. Niet zelden leidden zulke concessies tot morele ineenstorting van het hele staatkundige bouwwerk. Als er iets ten overvloede duidelijk wordt gemaakt in Vrijheid en rede, is het wel dat de weg naar de hel van de autoritaire staat met goede voornemens tot creatie van een ideale samenleving is geplaveid.
Want geen grote veranderingen zonder grote dilemmas, waaruit soms een verkeerde uitweg wordt gekozen. De achttiende eeuw had een soort wetenschappelijke revolutie gebracht. Hoe was het daarna mogelijk om mensen welvarend en gelukkig te maken in een tijd die technisch ineens zoveel meer mogelijkheden leek te bieden om de kwaliteit van het bestaan te beïnvloeden? Het geloof in de rede had de materiële zorgen van de mens niet weggenomen, zijn instincten niet naar het tweede plan gedrukt, zijn hogere en lagere culturele behoeften niet doen verdwijnen. De mens bleef groot in sommige dingen en klein in andere. Zo zat hij zichzelf in de weg. En zo bleef het vaak tobben met de vooruitgang.
Altena en Van Lente brengen dat scherp in beeld. Zij zijn overigens gelukkig niet van het pessimistische soort. Er is uit hun betoog met enige goede wil een gunstige historische ontwikkeling voor ons (westerse) deel van de wereld af te leiden. ‘Nooit eerder,’ zeggen de auteurs, ‘werd zoveel welvaart gecreëerd met zo’n brede spreiding over de bevolking.’ Weliswaar stond daar veel wapengeweld en grote schade aan het milieu tegenover – alleen al de ruime aandacht voor milieukwesties maakt dit boek uitzonderlijk -, maar de dynamiek van de westerse samenlevingen bood en biedt tenminste een mogelijkheid de problemen te lijf te gaan.
Woodrow Wilson
Een nadeel van handboeken is vaak hun finalisme: de grote greep op de historie die inherent is aan zo’n werk, verleidt de auteur(s) tot ronkend verhalen en alles kloppend maken. Altena en Van Lente hebben het anders aangepakt. Zij wegen feiten en cijfers, en proberen door historische clichés heen te kijken. Dat de wereld min of meer heelhuids in het heden is aangeland, is niet aan een plan of een patroon te danken. Niets is gedetermineerd. Wel bieden economische omstandigheden vaak een logische verklaring voor het geschiedverloop.
Met opmerkelijke nuchterheid bekijkt Vrijheid en rede bijvoorbeeld de oorzaken van het opnieuw uiteengaan van Europa en de Verenigde Staten na de Eerste Wereldoorlog: dat had te maken met de kosten-batenanalyse die de partijen hadden gemaakt voordat zij aan de oorlog begonnen. Het idealisme van Woodrow Wilson was hun van begin af aan vreemd. Na afloop van de strijd wilden de Fransen en de Britten domweg hun loon incasseren en zo snel mogelijk van hun schulden aan de Verenigde Staten af – en daarmee ook van Amerikaanse bemoeienis in het algemeen.
Aan een goed Nederlandstalig handboek over de moderne geschiedenis was zeker behoefte. Wie speurt naar geschikte literatuur bij inleidende colleges over de geschiedenis van de negentiende en twintigste eeuw, raakt gauw in verlegenheid. Er is genoeg van overzee, maar het blijkt vaak ‘net niet wat je zoekt’, bijvoorbeeld door het ontbreken van serieuze aandacht voor de cultuur. Chapeau voor twee Rotterdammers die ervoor gingen zitten. Zij bedienden de Nederlandse markt met een visie die het Nederlandse perspectief paart aan grote eruditie en, wat voor een handboek nog belangrijker is, helderheid.
Doeko Bosscher is hoogleraar eigentijdse geschiedenis aan de Universiteit van Groningen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
