Home Tobben met de vooruitgang

Tobben met de vooruitgang

  • Gepubliceerd op: 27 augustus 2003
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Doeko Bosscher
  • 3 minuten leestijd

‘Een rationele theorie als de communistische kon uitlopen op massale terreur, maar politieke theorieën die de rede opgaven ten gunste van het “gezonde volksgevoel” bleken even moorddadig.’ Het zijn ware woorden die Bert Altena en Dick van Lente uitspreken in de inleiding van hun recent verschenen boek over westerse samenlevingen in de moderne tijd.



Geen enkele samenleving is erin geslaagd én economisch én politiek én sociaal burgerschap optimaal te realiseren. Steeds deed zich de noodzaak voor – of meenden de machthebbers dat het nodig was – op de ene variant van burgerschap te beknibbelen om de andere verder te brengen. Niet zelden leidden zulke concessies tot morele ineenstorting van het hele staatkundige bouwwerk. Als er iets ten overvloede duidelijk wordt gemaakt in Vrijheid en rede, is het wel dat de weg naar de hel van de autoritaire staat met goede voornemens tot creatie van een ideale samenleving is geplaveid.
       Want geen grote veranderingen zonder grote dilemmas, waaruit soms een verkeerde uitweg wordt gekozen. De achttiende eeuw had een soort wetenschappelijke revolutie gebracht. Hoe was het daarna mogelijk om mensen welvarend en gelukkig te maken in een tijd die technisch ineens zoveel meer mogelijkheden leek te bieden om de kwaliteit van het bestaan te beïnvloeden? Het geloof in de rede had de materiële zorgen van de mens niet weggenomen, zijn instincten niet naar het tweede plan gedrukt, zijn hogere en lagere culturele behoeften niet doen verdwijnen. De mens bleef groot in sommige dingen en klein in andere. Zo zat hij zichzelf in de weg. En zo bleef het vaak tobben met de vooruitgang. 
            Altena en Van Lente brengen dat scherp in beeld. Zij zijn overigens gelukkig niet van het pessimistische soort. Er is uit hun betoog met enige goede wil een gunstige historische ontwikkeling voor ons (westerse) deel van de wereld af te leiden. ‘Nooit eerder,’ zeggen de auteurs, ‘werd zoveel welvaart gecreëerd met zo’n brede spreiding over de bevolking.’ Weliswaar stond daar veel wapengeweld en grote schade aan het milieu tegenover – alleen al de ruime aandacht voor milieukwesties maakt dit boek uitzonderlijk -, maar de dynamiek van de westerse samenlevingen bood en biedt tenminste een mogelijkheid de problemen te lijf te gaan. 

Woodrow Wilson
Een nadeel van handboeken is vaak hun finalisme: de grote greep op de historie die inherent is aan zo’n werk, verleidt de auteur(s) tot ronkend verhalen en alles kloppend maken. Altena en Van Lente hebben het anders aangepakt. Zij wegen feiten en cijfers, en proberen door historische clichés heen te kijken. Dat de wereld min of meer heelhuids in het heden is aangeland, is niet aan een plan of een patroon te danken. Niets is gedetermineerd. Wel bieden economische omstandigheden vaak een logische verklaring voor het geschiedverloop. 
            Met opmerkelijke nuchterheid bekijkt Vrijheid en rede bijvoorbeeld de oorzaken van het opnieuw uiteengaan van Europa en de Verenigde Staten na de Eerste Wereldoorlog: dat had te maken met de kosten-batenanalyse die de partijen hadden gemaakt voordat zij aan de oorlog begonnen. Het idealisme van Woodrow Wilson was hun van begin af aan vreemd. Na afloop van de strijd wilden de Fransen en de Britten domweg hun loon incasseren en zo snel mogelijk van hun schulden aan de Verenigde Staten af – en daarmee ook van Amerikaanse bemoeienis in het algemeen. 
            Aan een goed Nederlandstalig handboek over de moderne geschiedenis was zeker behoefte. Wie speurt naar geschikte literatuur bij inleidende colleges over de geschiedenis van de negentiende en twintigste eeuw, raakt gauw in verlegenheid. Er is genoeg van overzee, maar het blijkt vaak ‘net niet wat je zoekt’, bijvoorbeeld door het ontbreken van serieuze aandacht voor de cultuur. Chapeau voor twee Rotterdammers die ervoor gingen zitten. Zij bedienden de Nederlandse markt met een visie die het Nederlandse perspectief paart aan grote eruditie en, wat voor een handboek nog belangrijker is, helderheid.

Doeko Bosscher is hoogleraar eigentijdse geschiedenis aan de Universiteit van Groningen.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Pius IX latere leeftijd
Pius IX latere leeftijd
Interview

Paus Franciscus herinnert aan een paus die de macht verloor, maar zielen won

Paus Franciscus is overleden. Historicus Jeroen Koch vertelt hoe Franciscus’ verre voorganger paus Pius IX er in de negentiende eeuw in slaagde om van het Vaticaan een symbolisch en mythisch instituut te maken, in een tijd waarin de paus juist zijn wereldlijke macht verloor. Jeroen Koch, die samen met Frans Willem Lantink De paus en...

Lees meer
New Yorkse politie neemt vingerafdruk van Duitser in 1917 als deel van de Alien Enemies Act
New Yorkse politie neemt vingerafdruk van Duitser in 1917 als deel van de Alien Enemies Act
Interview

Waarom Trump zich beroept op een 200 jaar oude wet om Venezolanen uit te zetten

De Verenigde Staten zetten honderden immigranten op het vliegtuig naar El Salvador, waar zij zonder proces in een gruwelijke gevangenis worden geïnterneerd. Trump gebruikt daarvoor de omstreden Alien Enemies Act, een wet uit 1798. Die was oorspronkelijk bedoeld om vijandelijke buitenlanders uit te zetten in tijden van oorlog, maar werd in de Eerste Wereldoorlog al...

Lees meer
De Nationale Dodenherdenking in 2014
De Nationale Dodenherdenking in 2014
Recensie

Herdenking van de Tweede Wereldoorlog is al tachtig jaar gevoelig

In 2001 opende Chris van der Heijden zijn ophefmakende boek Grijs verleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog met de even briljante als provocatieve zinnen: ‘Eerst was er de oorlog, daarna het verhaal van die oorlog. De oorlog was erg, maar het verhaal maakte de oorlog nog erger’. Deze zinnen schoten me te binnen, al lezend...

Lees meer
Prins Bernhard krijgt uitleg over de bewapening van de Northrop NF-5 op vliegbasis Gilze-Rijen
Prins Bernhard krijgt uitleg over de bewapening van de Northrop NF-5 op vliegbasis Gilze-Rijen
Onderzoek

Onderzoekscommissie wilde bewust niet weten hoe corrupt prins Bernhard daadwerkelijk was

De commissie die moest uitzoeken of prins Bernhard smeergeld aannam van Amerikaanse vliegtuigbouwbouwers, heeft haar werk niet goed gedaan. Dat concludeert historicus Philip Dröge in Historisch Nieuwsblad. Dröge baseert zich op het onlangs geopenbaarde archief van de toenmalige secretaris, Ad Geelhoed. De commissie had sterke aanwijzingen dat de prins nog corrupter was dan gedacht, maar...

Lees meer