Jaren geleden zat ik op een terras in Elmina, in Ghana, vlakbij het fort dat vanaf 1637 dienst deed als hoofdkwartier van de West-Indische Compagnie, tevens centrum van de slavenhandel. Hier hoorde ik dat de Afrikanen zelf ook een grote rol speelden in de slavenhandel. Gevangenen van onderlinge stammenstrijd werden tot lijfeigenen gemaakt en pas aan de kust verkocht aan de Europeanen. Het was destijds een eyeopener voor me dat Afrikanen hun eigen mensen hadden verhandeld.
Naast mij zat een groepje Afro-Amerikaanse toeristen. Vol afgrijzen keken ze naar het stof onder hun gymschoenen en het kruipende ongedierte. ‘Thank god for slavery,’ verzuchtte een Amerikaan. ‘Imagine living in this dump.’
Ik was verbijsterd: het was nooit bij me opgekomen dat er ook nazaten van slaven blij waren dat hun voorouders ooit uit Afrika waren afgevoerd, waardoor ze elders een beter bestaan hadden kunnen opbouwen. Opgegroeid in de wetenschap dat wij Nederlanders ons hadden verrijkt door Afrikanen als dieren te verhandelen, was koloniale geschiedenis voor mij een les boetedoen. Dat de verhoudingen eeuwen later ietsje genuanceerder zouden kunnen liggen, was een nieuwe eyeopener.
Wie op zoek is naar opzienbarende inzichten over de gevoelige verhouding tussen zwart en wit, hoeft daarvoor niet de gelijknamige tentoonstelling in het Tropenmuseum te bezoeken. De expositie Zwart & Wit, ingericht om 150 jaar afschaffing van de slavernij te herdenken, bevestigt het idee dat blanke Nederlanders brute slavenhandelaren waren, die de zwarte medemens ook in het postkoloniale tijdperk als tweederangs burger zijn blijven behandelen.
Natuurlijk, dit klassieke (post-)koloniale geschiedbeeld berust op een schaamtevolle waarheid. Maar conservator Alex van Stipriaan, hoogleraar Caribische geschiedenis aan de Erasmus Universiteit, heeft juist de bedoeling met de tentoonstelling aan te zetten tot discussie over hoe zwart, wit en getint zich in 2013 tot elkaar verhouden. Het is de vraag of je zo’n discussie op gang brengt met het herhalen van de bekende verhalen waarin zwart vooral slachtoffer is.
De entree is veelbelovend, er zijn videopanelen met korte autobiografieën van uiteenlopende Nederlanders. ‘Ik voel mezelf blank, maar als ik een foto van mezelf zie, zie ik dat ik gekleurd ben,’ zegt een Antilliaans meisje. Een blanke vrouw laat weten: ‘volgens mijn schoonfamilie ben ik zwart.’ Het zijn prikkelende uitspraken, die zicht bieden op een complexe veelkleurige hedendaagse realiteit.
Maar meteen hierna volgt een filmpje waarin blonde acteurs in zeventiende-eeuwse kostuums in de jungle achter wanhopige zwarte mensen aanjagen. De toon is gezet. Surinamers werden tijdens de Wereldtentoonstelling in 1883 in Amsterdam tentoongesteld achter een hek – een miljoen Nederlanders kwam kijken. De Surinamers en Antillianen die begin twintigste eeuw naar Nederland kwamen, werkten als jazzmuzikant of marktkramer van tandpasta.
In hoeverre ze dit zelf vervelend vonden, of hoe zij tegen blanken aankeken, leert de expositie niet, want getuigenissen uit die periode zijn er helaas alleen van autochtonen. Voetballers als Ruud Gullit en Frank Rijkaard droegen bij aan de emancipatie van Surinamers. Maar een foto uit 1996 waarop de zwarte spelers van het Nederlands elftal aan een aparte tafel zitten suggereert weer dat dat apartheid niet voorbij was met de afschaffing van de slavernij.
Barack Obama is al jaren president van Amerika, maar dit gaat geheel aan de tentoonstelling voorbij. In het Tropenmuseum hangt een schilderij waarop zwarte notabelen worden bediend door een blanke lakei, met de bedoeling ons denken over huidskleur te kantelen. Het is een vraag of dit anno 2013 in Nederland nog nodig is.
Tropenmuseum
Zwart & Wit
Tot en met 1 juli.
Linnaeusstraat 2, Amsterdam.
Open: di-zo 10-17 uur.
Informatie of 020-56 88 200
Dit artikel is exclusief voor abonnees
