Gevangenisdorp Veenhuizen was tot 1981 hermetisch afgesloten van de buitenwereld. Nu is het er open en landelijk. ‘Weids’ staat in een folder, maar dat is het woord niet. Veenhuizen heeft iets bescheidens en praktisch. Bomen en struiken staan lekker logisch rechtoe rechtaan, langs wegen en vaarten, alles in hoeken van negentig graden. De opvallend hoge, vierkante bakstenen huizen van het personeel steken er wat kaal bij af.
Het dorp is in de negentiende eeuw ontstaan uit werkverschaffingsinitiatieven, bedoeld om landlopers, armen, gehandicapten en ander uitschot een nieuw bestaan te geven. In een van de drie voormalige gestichten in het dorp is nu het Gevangenismuseum gevestigd. Dat biedt nu een tour aan die speciaal is bedoeld voor de smartphone.
De bezoeker bekijkt eerst een kleine foto-expositie in het museum. Daarna loopt of fietst hij door het dorp en de omgeving. Trek voor een wandeling wel vijf à zes uur uit, op de fiets minstens twee.
Een handig begin is de voormalige apotheek Bitter en Zoet, want hier zijn fietsen te huur. Erachter staat het voormalig hospitaal Vertrouw op God, tegenwoordig hotel en gezondheidscentrum, met daarin onder andere de ruggenpoli van dokter Van Irpenburg, beroemd om zijn herniabehandelingen. Achter het Hospitaal, in het bos, staat een ijskoepeltje dat werd gebruikt om medicijnen koel te houden.
Rechtsaf is een modderpad. Voorbij plassen en muggen komt men uit op de begraafplaats, met hoge eiken, kastanjes, treurwilgen en rijen witte kruisen. Via de smartphone is een gedicht te beluisteren over een ‘verpleegde’, zoals de inwoners werden genoemd, die net als zijn lotgenoten naamloos werd begraven, ‘door niemand gemist’.
Esserheem, een mooi negentiende-eeuws gebouw, is nu een gevangenis voor strafrechtelijk gedetineerde illegalen, met hoge hekken en prikkeldraad. Als de illegalen naar buiten kunnen kijken zien ze de huizen Hou en Trouw, Levenslust en Vrede en Recht. Op de smartphone is een vroegere bewoner te beluisteren. Op de achtergrond klinken klossende klompen. De man verhaalt hoe hij elke ochtend om vijf uur wakker werd van dit geluid: de verpleegden gingen aan het werk. De jongen sliep verder.
‘Werken is Leven’, ‘Huis en Haard’, ‘Werk en Bid’, ‘Levenslust’, ‘Helpt elkander’: overal op de huizen staan stichtelijke instructies. Verderop valt ineens een ander soort naam op: Ruimzicht. Hier woonde de adjunct-directeur van de kolonie. Het hoge huis is tegenwoordig een kindercrèche. Ernaast, op een heuveltje, staat het directiehotel, met een enorme rode beuk in de tuin. De directeurswoning verderop langs de vaart is een wit paleisje met pilaren, Klein Soestdijk genaamd.
De bewoners voelden zich als bazen van het dorp wellicht niet aangesproken. Maar tegen de rest van de wereld, toen marcherend en werkend, nu fietsend of lopend, klunzend met routekaart en flesje water, praatte en praat het erfgoed onophoudelijk, via gevels of door de smartphone: ‘Orde en Tucht, Arbeid is Zegen, Levenslust!’
Al met al een stichtende, bijna intimiderende tour, die een kijkje biedt in een invloedrijk deel van onze nationale ziel. De moeite waard, met of zonder smartphone.
Re(tour) Veenhuizen, navigeren door heden en verleden, Nationaal Gevangenismuseum Oude Gracht 1, Veenhuizen. Tentoonstelling tot 1 november, de smartphone-tour blijft ook daarna beschikbaar. Open di-zo 10-17 uur. Info 0592-38 82 64 of www.gevangenismuseum.nl
– Marieke Prins
Dit artikel is exclusief voor abonnees
